Onze Taal. Jaargang 76

[p. 94]

Bij wijze van zeggen
Frisia non cantat

Riemer Reinsma

Zangkorendag ‘Frisia cantat’, 7 oktober 2006 in Joure.
Foto: Herman Schimmel

Ze staat in de grote Van Dale en is te vinden op meer dan honderd Nederlandse websites: de Latijnse uitdrukking Frisia non cantat. De letterlijke betekenis is ‘Friesland zingt niet’, maar het wordt ook gezegd van anderen dan Friezen - om aan te geven dat ze niet muzikaal zijn, of heten te zijn. Op de website van het Meertens Instituut, bijvoorbeeld, eindigt een stukje over door oude plattelandsbewoners uit verschillende delen van Nederland gezongen liederen met de retorische vraag ‘Frisia non cantat?’ En op de Concertzender is er het radioprogramma Frisia non cantat; het biedt ‘hedendaagse, vocale muziek van Nederlandse bodem’.

Niet alleen het bereik van de uitdrukking varieert, ook de uitdrukking zélf bestaat in verschillende versies. De Oost-Friese auteur Derk de Haan meldde in 1973 in het tijdschrift Ostfriesland dat er ook een versie Westfalia non cantat bestaat. En op internet is er een veelheid aan vormen te vinden, met in plaats van Frisia onder meer Cassubia, Sudetia, Eiflia, America, Holsatia (Sleeswijk-Holstein), Alemannia, Suevia, Tubantia, Pommerania, Brabantia en Germania.

■ Tacitus

Intussen is het natuurlijk wel opmerkelijk, zo'n Latijnse zegswijze over de muzikaliteit van Friezen. Waar komt die vandaan? Een hardnekkige overlevering wil dat de gevleugelde woorden afkomstig zijn uit het boek De origine et situ Germanorum liber van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus (eerste eeuw na Christus). Maar zeker nu de integrale tekst van Tacitus' boek op internet staat, valt makkelijk vast te stellen dat de Romein niets over de gebrekkige Friese zangkunst heeft beweerd. De Encyclopedie van Friesland stelt vast dat de bron van het gezegde onbekend is.

Hoe oud de spreuk is, laat zich moeilijk schatten. De oudste vindplaats dateert, voorzover nu bekend, uit 1781. In de Wöchentliche Ostfriesische Anzeigen und Nachrichten van 19 november van dat jaar was de redactie begonnen de vele aankondigingen en berichten in het blad af te sluiten met enkele gedichten van Oost-Friese makelij. Een lezer protesteerde hiertegen en riep de redactie op de streekpoëten het zwijgen op te leggen. En wel onder het motto: ‘Frisia non cantat.’ De redactie volgde dit advies echter niet op en verweerde zich met de mededeling dat dit ‘oude motto’ al honderd jaar niet meer opging. Daaruit mogen we voorzichtig de conclusie trekken dat de spreuk al op zijn minst uit de zeventiende eeuw dateert.

■ Geschreeuw en gebrul

De meningen over het waarheidsgehalte van het gezegde zijn vanouds verdeeld. De Duitse auteur Hermann Allmers - inderdaad, Nederlandse Friezen komen er in dit verhaal nauwelijks aan te pas - meldde in 1858 dat het gezegde toen nog volledig opging. In zijn boek Marschenbuch. Land- und Volksbilder aus den Marschen der Weser und Elbe (1858) meldde hij dat in dit gebied, dat ooit Fries was, inderdaad opvallend weinig gezongen werd. Als de landarbeiders 's avonds terugkwamen van hun werk, liepen ze zwijgend in een rij, alsof het een begrafenis betrof. En áls er al gezongen werd - bijvoorbeeld in de kerk - leek het vooral op geschreeuw en gebrul.

Ook Heinrich Heine (1797-1856) had zich trouwens al in die zin uitgelaten, al gebruikte hij niet de Latijnse spreuk. De Oost-Friezen omschreef hij als ‘een volk dat vlak en nuchter is zoals de grond die het bewoont, dat zingen noch fluiten kan, maar niettemin een talent bezit dat de mens adelt (...): het talent van de vrijheid’. En nog in 1959 citeerde de Duitse lexicograaf Heinrich Teut in zijn woordenboek over het dialect van Hadeln (een gebied bij de Elbemonding) een uitspraak van een streekbewoner: ‘Singen deerns en floiten knechts de war allminendaags nichts rechts’ (‘Zingende meisjes en fluitende knechts, dat betekende in mijn tijd niets goeds’). Wat in deze citaten opvalt, is dat de muzikale armoede van de Friezen niet alleen werd gememoreerd door niet-Friezen zoals Heine, maar ook door de Friezen zelf, of meer bepaald, de Oost-Friezen. Maar er klonk ook weleens een ander geluid. In 1932 berichtte iemand in het tijdschrift De Navorscher over een Duitse pastor die in 1839 een bezoek bracht aan Leeuwarden. Hij hoorde op straat prachtig klokkenspel weerklinken en vroeg prompt retorisch: ‘Frisia non cantat?’

■ Verstand

En net als Heine zagen sommigen ook de andere kant van de medaille: het

[p. 95]

mocht dan zijn dat de Friezen niet konden zingen, ze wisten donders goed hun verstand te gebruiken. Blijkbaar werd deze mening breed gekoesterd, want na verloop van tijd kreeg het gezegde een uitbreiding: Frisia non cantat, sed ratiocinatur (‘Friesland zingt niet, maar het redeneert’).

Het spreekwoord heeft tot veel ophef geleid, niet het minst bij de Friezen zelf. Velen menen dat Friezen wel degelijk graag zingen, en een Fries koor - in ‘ons’ Friesland - draagt dan ook, enigszins provocerend, de naam Frisia Cantat. Ook in Oost-Friesland, waar men zich volop Fries voelt, ook al spreekt men er nu het Platduitse dialect, nam men subtiel wraak met een ‘tegengezegde’. Toen daar in 1972 de Plattdütse Psalmen un Gesangen verschenen, stond er in het voorwoord: ‘Dat is ja wall [=wel] Tacitus west [= geweest] de dat seggt hett: “Frisia non cantat”. Man [=maar] al Fritz Reuter hett dat verbetert in “Frisia kann dat”.’