Onze Taal. Jaargang 75

[p. 58]

Soms streng, maar zelden puristisch
Bezoekers van het Onze Taal-congres over taalfouten

Frank Jansen

Is het doorsnee-Onze Taal-lid een gepensioneerde ingenieur die alle vreemde woorden in de krant met rood aanstreept of een gepassioneerde liefhebber die alles over taal wil weten? Die vraag kunnen we nu voorzichtig beantwoorden, nu de deelnemers van het laatste congres zich konden uitspreken over allerhande omstreden taalkwesties, van groter als tot daar kan ik iets mee.

Hoe worden controversiële taalverschijnselen beoordeeld door de bezoekers van een Onze Taal-congres over taalverandering? Dat vroeg Onze Taal-lid Frans Lisman zich af, en het idee van een kleine enquête was geboren. Natuurlijk gaat het hier om een bijzondere groep mensen. Niet iedere Nederlander, en zelfs niet elk lid van Onze Taal, heeft zijn taal zo lief dat hij daarvoor op zijn vrije dag de herfststormen trotseert.

Tijdens het congres kon elk van de 1500 bezoekers 's ochtends op een formulier invullen of hij het eens dan wel oneens was met stellingen van het type ‘Groter als is in de spreektaal acceptabel.’ De ingeleverde formulieren, 946 in getal, werden al tijdens de middaglezingen verwerkt door een team van studenten.

Schandpaalaanpak

Zijn er systematische verschillen tussen de seksen, leeftijden en beroepen? Van de invullers was 49% man en - dus - 51% vrouw. Een kleine minderheid van 9% was jonger dan 30, 32% was tussen de 30 en 55 jaar oud, en 59% was ouder dan 55 jaar. Een grote minderheid van 40% was werkzaam (geweest) in een taalberoep, voor de overige 60% gold dit niet.

Over het algemeen bleken de mannen duidelijk strenger dan de vrouwen. Verder zijn de ouderen strenger dan de jongeren, en - verrassend misschien - mensen zónder taalberoep strenger dan mensen mét een taalberoep. Uit het antwoord op de vraag of het zou helpen als het genootschap openlijk taalzondaars op hun fouten zou wijzen, blijkt dat een meerderheid wel wat ziet in zo'n schandpaalaanpak. En daarbij doet zich nog een merkwaardig patroon voor. Vrouwen met een taalberoep - eigenlijk een combinatie van twee mild oordelende groepen - zijn het meest geporteerd voor een dergelijke straffe aanpak, terwijl alle inzenders zonder taalberoep en de mannen met een taalberoep daar duidelijk minder voor voelen.

Instinker

Nu over naar de taalkwesties. Dat de gemiddelde congresganger niet zo stevig in zijn talige schoenen staat, blijkt uit de afkeuring door 44% van de mensen van de - toch echt smetteloze - zin ‘Het bestuur vergadert om te beslissen over zijn samenstelling.’ Toegegeven, het was een instinker, omdat er inderdaad vaak iets met om aan de hand is (zoals in ‘Hij zocht zijn geluk in Brazilië om er een ellendige dood te sterven’, dat een merkwaardige lezing heeft als je bedenkt dat om normaliter ‘met het doel om’ betekent). Net zo is er ook weleens wat aan de hand met de verwijzing naar het bestuur: daarvoor wordt geregeld abusievelijk haar gebruikt. De beantwoording van deze vraag was niet afhankelijk van sekse en ook niet van beroep, maar leeftijd speelde wél een rol. Oudere geënquêteerden, en vooral die van vóór de invoering van het mammoetonderwijs (in 1968), zagen vaker in dat de zin wel degelijk goed was.

Zekerheden

Er zijn twee taalkwesties waar de congresgangers het voor meer dan 90% over eens waren. De eerste was het nut van leenwoorden. Opmerkelijk genoeg voor een gezelschap dat nog altijd lijdt onder een puristisch imago, vond maar liefst 93% het niet bezwaarlijk om een woord uit een andere taal te halen als er voor een bepaald begrip geen Nederlandse term bestaat. Het genootschap bestaat dus allang niet meer uit verstokte taalpuristen, zoals weleens gedacht wordt. Aan de

De congresgangers reageren veel genuanceerder dan we hadden verwacht.

andere kant kent men bijna unaniem geen genade voor hun hebben: dat mag je niet zeggen, vindt 94%, en zoiets schrijven al helemaal niet (98%).

In spreektaal mag dus net even meer, blijkt uit de oordelen over hun hebben. Betekent dat dat mensen ook tolerant zijn tegenover een afwijkende uitspraak? Als het om van oorsprong vreemde woorden gaat

[p. 59]

misschien wel. De vernederlandste uitspraak van restaurant, met een t op het einde, wordt in meerderheid (70%) goedgekeurd, en een vergelijkbaar percentage spreekt zich uit voor de nep-Franse uitspraak van accessoires als [asseswaares], waarvan sommigen blijven vinden dat de uitspraak [akseswaares] zou moeten luiden op grond van de [ks] in accepteren, accelereren en dergelijke. Van de spellinguitspraak van zestig als [zestig] (tegenover het taalhistorisch correcte [sestig]) waren de inzenders minder gecharmeerd: 45% vindt deze z hier niet op zijn plaats. Bij deze drie kwesties is er een duidelijk leeftijdseffect: hoe ouder, hoe strenger.

Illustratie: Hein de Kort

De andere klankverschijnselen riepen duidelijk meer weerzin op. Aan het gebruik van de v in file en z in sabel kleeft voor 82% een hypercorrect en daardoor non-standaard bijsmaakje. Ongeveer dezelfde mate van afkeuring treft de klemtoon op de o in overleg en catalogus.

Ten slotte de grootste klassieker onder de taalkwesties: groter als. Dat mag nog steeds niet volgens 80% van de inzenders, zelfs niet in de spreektaal.

‘Ik pas die schoen niet’

In deze enquête kwamen duidelijk meer vragen voor over spreektaal dan over schrijftaal. Een van de vragen die wel over schrijftaal gingen, was eigenlijk een spellingprobleem: mag in dezen ook wel zonder die n? Het blijkt bijna driekwart van de inzenders weinig te kunnen schelen. Bij omdat en doordat tappen ze echter uit een ander vaatje. In meerderheid (60%) zien ze het betekenisverschil tussen oorzakelijk (doordat) en redengevend (omdat) verband in ieder geval in de schrijftaal graag gehandhaafd. Dezelfde strenge houding zien we bij de uitdrukking zo optimaal mogelijk: 59% van de bezoekers beseft dat in de betekenis van optimaal al zo... mogelijk besloten zit, én meent dat een dergelijk pleonasme verwerpelijk is.

Er waren ook enkele vragen over de naamvalsvorm van persoonlijke voornaamwoorden. Die vorm hangt af van de functie die het voornaamwoord in de zin heeft. Voor het onderwerp hebben we de vormen ik, jij, hij, enz., en voor de andere functies mij, jou, hem, enz. Als je ‘Hij wordt voorgelezen’ acceptabel vindt, betekent dat dat je de persoon aan wie een tekst wordt voorgelezen als het onderwerp van de zin beschouwt, terwijl dat - volgens sommige grammatici - hem zou moeten zijn, de derde naamval dus. Over deze kwestie zijn invullers opmerkelijk mild: nog niet

De 25 kwesties

Bent u het eens of oneens met de volgende stellingen?

•	Groter als is in de spreektaal acceptabel.
•	Dezen mag in bij dezen, in dezen en te dezen ook wel zonder n geschreven worden.
•	De constructie zo optimaal mogelijk is acceptabel.
•	Hun hebben is in de spreektaal acceptabel.
•	Hun hebben is in de schrijftaal acceptabel.
•	Het is óf u hebt u vergist óf u heeft zich vergist.
•	Omdat in plaats van doordat voor een oorzaak is ook in schrijftaal acceptabel.
•	‘De vrouw wiens tas ik droeg, viel.’ Wier is de juiste vorm hier.
•	‘Hij wordt voorgelezen.’ Hij in plaats van hem is hier acceptabel.
•	De uitspraak van de s als z ([zabel], [zegment]) en van de f als v ([vilm], [vile]) is aanvaardbaar.
•	Restaurant rijmt op krant.
•	Zestig spreek je uit met een z.
•	De klemtoon in óverleg is voor mij acceptabel.
•	‘Het bestuur vergadert om te beslissen over zijn samenstelling’ is een goede zin.
•	Buitenlandse woorden waarvoor wij geen volledig dekkend Nederlands alternatief hebben, moeten wij accepteren. Bijvoorbeeld: sowieso, impact, ambiance.
•	‘Mij past de schoen niet.’ Ik pas in plaats van mij past is hier acceptabel.
•	Catalogus rijmt op toges.
•	Accessoires wordt uitgesproken als [asseswaares].
•	Het zou helpen als het genootschap presentators, journalisten en andere publieke figuren die fouten maken ongevraagd en in het openbaar daarop wijst.

EENS	ONEENS
20%	80%
73%	27%
41%	59%
6%	94%
2%	98%
68%	32%
40%	60%
75%	25%
52%	48%
18%	82%
70%	30%
55%	45%
15%	85%
56%	44%
93%	7%
32%	68%
25%	75%
69%	31%
63%	37%

De volgende zegswijzen zijn acceptabel

•	Een project opstarten
•	Dan heb ik zoiets van
•	Ik trek het niet (meer)
•	U mag (plaatsnemen, meekomen, enz.)
•	Daar kan ik iets mee
•	Een document uitprinten

49%	51%
34%	66%
62%	38%
64%	36%
67%	33%
52%	48%

[p. 60]

de helft keurt de hij-constructie af. Maar ‘Ik pas die schoen niet’ (in plaats van ‘Mij past die schoen niet’), een probleem dat in taalkundig opzicht op het voorgaande lijkt, wordt anders gewaardeerd. Hier is de groep strenge afwijzers twee keer zo groot als die van de goedkeurders.

‘Dan heb ik zoiets van...’

De ingewikkeldste kwestie van de enquête was waarschijnlijk ‘Het is óf u hebt u óf u heeft zich vergist’, waaruit een strenge opvatting over grammatica spreekt: als het onderwerp u (het eerste u) als tweede persoon gezien wordt, zouden én de persoonsvorm hebt én het wederkerend voornaamwoord u in de tweede persoon moeten staan. Wie in u een derde persoon ziet, en consequent wil zijn, moet heeft en zich gebruiken. Hier is de groep strenge oordelaars twee keer zo groot als de milderen. Een nog grotere meerderheid wil het onderscheid blijven maken tussen de betrekkelijke voornaamwoorden wiens en wier: driekwart van de respondenten vond dat wiens in ‘de vrouw wiens tas ik droeg’ vervangen moest worden door wier, het woordje waarmee we van oudsher terugverwijzen naar een vrouw.

De geënquêteerden waren ten slotte ook tamelijk mild ten opzichte van modieuze uitdrukkingen, zoals ik trek het niet en daar kan ik iets mee, met uitzondering van dan heb ik zoiets van, dat voor 66% van de congresgangers onacceptabel is. Die mildheid verbaast me een beetje, omdat die uitdrukkingen juist het favoriete onderwerp zijn voor taalstukjesschrijvers als Jan Kuitenbrouwer, en geregeld figureren in de rubriek ‘Taalergernissen’. Ook hier valt een leeftijdseffect te constateren: hoe ouder, des te meer afkeuring.

Is het doorsnee-Onze Taal-lid een gepensioneerde ingenieur die alle vreemde woorden in de krant met rood aanstreept of een gepassioneerde liefhebber die alles over taal wil weten? Ik denk toch dat laatste. De congresgangers reageren veel genuanceerder dan we hadden verwacht. Uit de scoreformulieren blijkt duidelijk dat de gemiddelde invuller elk taalverschijnsel afzonderlijk beoordeelt, en niet alles afkeurt. Jazeker, er is een verschijnsel dat we allemaal graag de nek zouden willen omdraaien en dat is hun hebben, maar bij de andere taalkwesties is er duidelijk meer evenwicht tussen de groepen voor- en tegenstanders. Wie zijn taal liefheeft, spaart de roede.