Onze Taal. Jaargang 74

[p. 282]

Woordenboek van de poëzie
Dorpslucullus
Guus Middag

Ik dacht altijd dat ik wel wist wat ‘dollen’ was: de tegenstander opzoeken en hem met snelle en slinkse en slimme schijn- en passeerbewegingen voor schut zetten. Vooral gebruikt bij voetbal. ‘Weer heeft Arjen Robben de arme rechtsback van Everton gedold.’ Maar dollen kan ook nog heel iets anders betekenen. Zo begint een gedicht van Theo Sontrop, in zijn bundel Langzaam kromgroeien (1962):

Weer heeft de boer zijn beste os gedold.

Wij moeten ons dan niet voorstellen dat de boer bij het betreden van de wei zijn klompen heeft verruild voor kicksen en vervolgens zijn beste os alle hoeken van het veld heeft laten zien alvorens hem op de rand van de zestien op volle snelheid uit te kappen en daarna, erkend hoogtepunt van het dollen, de bal door alle vier zijn poten te spelen (de zogenoemde dubbele panna). De boer die zijn beste os dolde, had andere bedoelingen. Dollen betekent volgens Van Dale ook ‘bedwelmen’. En, afzonderlijk vermeld, een os dollen is ‘bedwelmen door hem met een moker voor de kop te slaan’. Dat mag in het hedendaagse voetbal niet meer.

De os is gedold, wordt snel geslacht en daarna op een ladder (‘leer’) vastgebonden. De ladder wordt rechtop gezet om het karkas te laten uitdruipen. Zo hangt hij nu, op de deel van de boerderij, ‘temidden van zijn zusters’. Dat zijn de (nu nog levende) melkkoeien die daar rustig hun hooi staan te herkauwen en niet weten dat dat bloederige gevaarte op die ladder wijlen hun broer de os is. Zo zegt Sontrop het:

Weer heeft de boer zijn beste os gedold.
Het knippen in de buik was kwestie van seconden.
De darmen werden met een liertje afgewonden,
het druipende karkas snel op de leer getild en
hangt nu zonder hoofd en degelijk gevild
temidden van zijn zusters op de deel.

Foto: Spaarnestad Fotoarchief

Er zit een lichte ondertoon van spot in deze beschrijving, maar ik kan het niet goed bewijzen. ‘Het knippen in de buik’: is dat niet wat vlotjes en oneerbiedig gezegd? Afwinden met een liertje: klinkt dat niet net iets te vrolijk en speels? ‘Zonder hoofd’: spreekt men bij een rund wel van een hoofd? En zo nee: getuigt dat niet van net iets te veel, dus niet gemeend respect? ‘Temidden van zijn zusters’: dat klinkt ook weer zo quasi-gezellig, alsof de familie weer eens bijeen is en de schaal met voederbrok ouderwets rondgaat. En zit er, in de nadruk op ‘zusters’, niet ook een sneer aan het adres van de onmannelijkheid van de os: ontmande stier, castraat, bijna een koe, bijna al een zus te midden van zijn zussen?

Slachtgaven

Feitelijk is het misschien allemaal juist, maar de spottende toon vertelt vanaf het begin een iets ander verhaal. Zeker vanaf het tweede deel. Sontrop herhaalt de beginregel, en vervolgt dan zo:

Weer heeft de boer zijn beste os gedold
en stuurt een deputatie van zijn zonen
ter pastorij, de herder te belonen met
beuling, malse lappen, geborgen in hun pet.

De zonen van de boer moeten nu, na de slacht, de pastoor van het dorp enige slachtgaven gaan brengen. Het was vroeger gebruikelijk om de lokale geestelijkheid van tijd tot tijd te laten delen in de opbrengst van het land. De pastoor kreeg alleen het beste, dus alleen als, zoals nu, de beste os was geslacht.

De toon is net iets te formeel, en de woordkeus net iets te deftig; daardoor blijft er spot meeklinken. ‘Een deputatie van zijn zonen’: alsof de boer een belangrijk magistraat is, met een uitgebreide hofhouding. ‘Ter pastorij’: dat klinkt veel duurder dan ‘naar de pastoorswoning’ of ‘naar de pastorie’. ‘De herder’: het is de juiste vertaling van het Latijnse woord pastor, maar het klinkt wel erg vroom. Al die chique zegging is dan weer in ironisch contrast met het beschreven tafereel: de brave boerenzonen dragen de verse worst (‘beuling’) en de malse lappen slachtvlees ‘in hun pet’. Dat is niet zo fris voor meneer pastoor, en al helemaal niet als de jongens de pet niet in hun hand, maar zoals gebruikelijk op hun hoofd dragen. Het gedicht geeft daar geen uitsluitsel over.

De pastoor vat het ruim op en doet wat hij moet doen: hij zegent de zonen, na het in ontvangst nemen van de offergaven, en hij laat er in zijn hoofd een mooi stichtelijk citaat op volgen. ‘Der martelaren bloed is 't zaad der kerk.’ Het zijn woorden van kerkvader Tertullianus (160-220 n.Chr.), die de christenen in de begintijd voorhield dat op het bloed van de eerste christelijke martelaren in het oude Rome een grote bloei van de Roomse kerk zou volgen (‘sanguis martyrum semen christianorum est’). Zo ook, symbolisch, met deze geslachte os: de pastoor zal zich zijn vlees goed laten smaken en aldus zal de os bijdragen aan de verdere bloei van de kerk. Ook hier is de af-

[p. 283]

stand tussen de stijve, ouderwetse formulering en de aanleiding (verse worst) veel te groot, zodat er opnieuw een spottend effect van uitgaat. In de laatste regel van het gedicht zet meneer pastoor zijn keukenpersoneel dan maar aan het werk, alsof het een zware, maar nu eenmaal onontkoombare plicht is. De schijnheiligheid zal de meeste lezers niet ontgaan. In de woorden van Sontrop:

De dorpslucullus zegent hen en peinst:
‘Der martelaren bloed is 't zaad der kerk.’
Dan, voorschoot voor, gaat dienstbô aan het werk.

Bijna alle woorden in dit gedicht zijn gekozen op subtiele bijbetekenissen of wel aanwezige, maar nauwelijks aanwijsbare licht ironische bijklanken. Ook in de titel, ‘Pastorale’, wijkt Sontrop af van de geijkte betekenis. Een pastorale is een herdersdicht, maar hier zal het woord wel letterlijk moeten worden gelezen: een pastoorsgedicht.

Overdadige feestmalen

Het meest bijzondere woord is ‘dorpslucullus’. Daarmee zal de brave plattelandspastoor zijn bedoeld, maar wat wordt er precies mee gezegd? De hand- en woordenboeken leren dat een lucullus iemand is die van veel, goed en lekker eten houdt. De soortnaam is afgeleid van de historische figuur Lucius Licinius Lucullus (ca. 117-56 v.Chr.), een Romeinse consul en veldheer die vooral bekend is geworden door zijn rijkdom en zijn weelde en zijn overdadige feestmalen. Een roomse pastoor wordt hier in verband gebracht met een Romeinse gastronoom.

Het venijn zit voor mijn gevoel in het voorvoegsel dorps-. Niet alleen om het contrast tussen het klein klinkende dorp en het oud en gewichtig klinkende lucullus, maar ook omdat dit woord suggereert dat het hier om een officieel ambt gaat. Een zware plicht, een verantwoordelijke en eerbiedwaardige functie, waarvan er maar één per dorp te vergeven is en die iemand nu eenmaal, het is niet anders, op zich moet nemen. Elk dorp heeft een dorpsdokter, een dorpsonderwijzer, een dorpsomroeper en soms ook een dorpsgek. Het woord dorpslucullus wekt de indruk dat er in elk dorp ook één lucullus moet zijn: een lekkerbek die, daartoe benoemd door een hogere instantie, voor het hele dorp de lekkere hapjes in ontvangst neemt en door dociel personeel laat bereiden, voor zichzelf.

Dorpslucullus: het klinkt even onmogelijk, en dus even spottend als sommige woorden met het voorvoegsel beroeps-. Beroepsneger, beroepsmarokkaan, beroepshomo, beroepsdwarsligger: het wordt wel gezegd van forum- en panelleden die naar het oordeel van anderen wat al te vaak met hun huidskleur, nationaliteit, seksuele geaardheid of karaktertrek voor de camera verschijnen. Van sommige dingen kun je nu eenmaal geen beroep maken, net zomin als van een verslaving aan veel en lekker eten.

Het gedicht ‘Pastorale’ wil denk ik een snerend portret geven van een bepaald soort roomse schijnheiligheid, vooral vroeger veel op het platteland te vinden. De belichaming van deze karaktertrek is de plaatselijke zielenherder, hier spottend ‘de dorpslucullus’ genoemd. Het zou kunnen dat in de Latijnse eigennaam ook nog het Nederlandse woord sul, of lul, of lulletje meespeelt (‘lucullus de behanger’, ‘een lucullus rozenwater’). In deze toespeling op een geslachtsdeel zou dan ook een toespeling op de vermeende seksloosheid, of juist homoseksualiteit, van veel katholieke geloofsdienaren kunnen schuilen. Men kan een parallel zien tussen de gesneden os te midden van zijn zusters op de deel en de pastoor te midden van zijn dienstboden ter pastorij. Maar men kan dat ook wat vergezocht vinden allemaal.

Noteren wij daarom maar kortweg in het Woordenboek van de poëzie: ‘dorpslucullus, smulpaap (inzonderheid in kleine woonkernen ten plattelande)’.