Onze Taal. Jaargang 74

Oplossing ‘taalcrypto’
juli/augustusnummer

Horizontaal:

5 bips; 7 betrekkelijk; 10 metro; 11 masker; 13 stilte; 16 ester; 18 leefbaar; 20 AN; 21 hart; 22 puber; 24 pa; 25 gom; 26 zone; 27 hoera; 29 cancelen; 31 spar; 33 smout; 35 ar; 36 el; 37 ent; 38 lio; 39 stokpaardje; 44 zingeving; 46 toneelschool; 47 spelsituatie; 49 lala; 50 es; 51 eis; 52 pramen; 54 achteruit; 57 vieux; 59 dik; 61 signaalhoorn; 65 toegroeien; 66 naadloos; 69 sjwa; 71 omzet; 72 ergo; 73 auto; 75 treurvorm; 77 ootje; 78 welhitte; 82 onwel; 83 bewijs; 84 eiertikken; 88 elk; 89 pensioen; 90 nietje; 93 ik; 95 eten; 96 oudeman; 98 geurstof; 99 ti

Verticaal:

1 noemer; 2 kikken; 3 letterhoogte; 4 pro; 5 bijstaan; 6 sar; 7 belle; 8 tree; 9 las; 10 mi; 12 er; 14 Teun; 15 macaroni; 17 kameleon; 19 fietstas; 21 hol; 22 portee; 23 beslissing; 24 parallax; 25 geldhandel; 26 zangprestatie; 28 OU; 29 cape; 30 cercle; 32 pens; 34 mini; 40 tot; 41 keeper; 42 asam; 43 Jo; 44 zwichtstelling; 45 vleugelstijl; 48 uitlezen; 53 runner; 55 rio; 56 tarot; 57 voetreis; 58 ion; 60 klokje; 62 A-omroep; 63 hieuwen; 64 dag; 67 arm; 68 doorkijk; 70 jol; 74 uw; 76 vleien; 79 HB; 80 tweeds; 81 eskimo; 85 rot; 86 teek; 87 Inn; 91 tout; 92 jurist; 94 kaf; 97 ets

De boekenbon van € 25,- is gewonnen door Diny Tinge uit Dronten.

[p. 278]

‘Zij dronken een glas en deden een plas’
De herkomst van een rijmend gezegde
Eword Sanders

‘Zij dronken een glas, zij deden een plas en lieten de zaak zoals zij was’. Dit drievoudige rijm wordt al eeuwenlang gebruikt om te zeggen dat er veel wordt gepraat zonder enig resultaat. Waar komt deze uitdrukking vandaan?

Met enige regelmaat kom je in kranten en tijdschriften een rijmend gezegde tegen met in de hoofdrollen glas en plas. Zo schreef Het Financieele Dagblad in juni 2005: ‘We zijn drie jaar verder na de revolte van Fortuyn en we hebben niets geleerd. Het was goed dat hij er was, we dronken een glas, deden een plas en alles bleef zoals het was.’ In 2004 lazen we in de Volkskrant, over het CDA-Tweede-Kamerlid Joop Atsma en de voetbalrechten: ‘Hij en zijn voorgangers stelden zo vaak een bezorgde vraag. Dan dronken ze een glas, deden een plas en alles bleef zoals het was.’ Nog een laatste voorbeeld, uit De Standaard van 2002: ‘Ze dronken een glas, plasten een plas en alles bleef zoals het was. Met die overtuiging verlieten de meeste waarnemers zaterdag het bondsgebouw.’

‘Zij dronken een glas en deden een plas’ komt voor het eerst voor in 1724.
Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Sinds wanneer kennen we dit gezegde, wat is de meest gangbare vorm en wat betekent het precies? Om met dat laatste te beginnen: het betekent dat iemand heeft geprobeerd om iets te veranderen, maar dat dit niks heeft opgeleverd. Meestal wordt deze uitdrukking gebruikt in verband met vergaderingen of politici. De grote Van Dale geeft als betekenis ‘(schertsend) van vergaderingen gezegd waarop niets wordt uitgevoerd’. De meest gangbare vorm van het middendeel is: ‘zij deden een plas’. Met dat werkwoord is deze zegswijze ruim vijfhonderd keer op internet te vinden. Varianten zijn ‘zij plasten een plas’ en ‘zij pisten een plas’.

Die laatste variant komt het minst vaak voor - geen enkele keer in de digitale krantenarchieven en slechts dertig keer op internet - maar het is wel de oorspronkelijke vorm. Ook Van Dale vermeldt het zo: ‘zij dronken een glas, zij pisten een plas en lieten de zaak zo als zij was’. Dat ‘zij pisten’ doorgaans wordt vervangen door ‘zij deden’ zal wel komen doordat men pissen te grof vindt. Overigens ligt ook het eerste gedeelte van dit gezegde niet vast. Geregeld lees je: ‘Ze hieven het glas, deden een plas (...)’.

De heeren van Sas

Hoe oud is deze uitdrukking? Van Dale vermeldt haar sinds 1914. Opmerkelijk genoeg ontbreekt ze zowel in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) als in het bekende spreekwoordenboek van Stoett. Toch is deze zegswijze al heel oud. Voorzover we weten, gaat zij terug op de Tweede Grote Vergadering van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Die vergadering begon op 28 november 1716 en duurde maar liefst tot 14 september 1717. Er waren 34 afgevaardigden aanwezig, die in de Trèveszaal in Den Haag vergaderden onder voorzitterschap van Adolf, graaf van Rechteren. Het doel was om de ‘treurige toestand van 's lands financiën’ te verbeteren en de fouten in de grondwet van de Republiek te repareren. Men vergaderde en vergaderde, tien maanden lang, maar het resultaat was nihil - een totale mislukking.

Weliswaar was het indertijd gebruikelijker dan nu om lang te vergaderen, maar tien maanden overleggen zonder concreet resultaat - dat vond men ook toen te gortig. En dus verschenen er verscheidene pamfletten en spotdichten. De vroegste bron voor het spotdicht dat aan de genoemde uitdrukking ten grondslag ligt, dateert van 1724. Het gaat om het Tweede vervolg van de Latynsche en Nederduitsche keurdichten, bijeen verzameld door de liefhebberen der oude Hollandsche vrijheit. In deze bundeling staat, op pagina 27, onder de titel ‘De vergadering van de Staten van Hollandt’, het volgende versje van een anonieme dichter:

Sij comen bij paren,
Om te vergaren,
In den Haegh.
Sij sijn 'er so graegh.
Sij drinken een glas,
Sij pissen een plas
En laten de saak soo als hij was.
Sondaghs absent,
Maandaghs in 't Logement,
Dinghsdags present
Woensdaghs compleet
Donderdaghs niet gereet,
Vrijdaghs niets gedaan,
Saterdagh na huijs gegaan.

[p. 279]

Later ontstonden er nog verschillende varianten. Die werden in 1855 door de Gorkumse onderwijzer P.J. Harrebomée vermeld in het tijdschrift Nieuw archief voor Nederlandsche taalkunde. Volgens Harrebomée zei men indertijd ook:

Ze dronken een glas
Ze pisten een' plas,
En lieten de zaak, zoo als ze

was:

Zoo deden die van Alblas.

En:

De heeren van Sas
Die dronken een glas
En pisten een' plas
Maar lieten de zaak, zoo als ze

was.

Met ‘die van Alblas’ werden de bewoners van Oud-Alblas in ZuidHolland bedoeld. Met ‘de heeren van Sas’ mogelijk de gegoede burgerij van Het Sas, een buurtschap bij Alphen. In feite hadden noch ‘die van Alblas’ noch ‘de heeren van Sas’ echt iets met deze zegswijze te maken. Ze zijn erin terechtgekomen vanwege het rijm.

In de korte vorm (‘Ze dronken een glas, ze pisten een' plas, en ze lieten de zaak, zoo als ze was’) is het gezegde voor het eerst te vinden in het Spreekwoordenboek van Harrebomée (1858). Hij gaf als betekenis: ‘De zaak is niets verder gekomen; men is al even wijs (of eigentlijk even dwaas) gebleven.’

Foute inschatting

Rest de vraag hoe het kan dat deze zegswijze niet is opgenomen in het WNT, het wetenschappelijke woordenboek van het Nederlands. Zoals we in het vorige nummer (p. 234) al hebben gezien, was het spreekwoordenboek van Harrebomée een belangrijke bron voor het WNT - het wordt daarin duizenden keren aangehaald. Maar de redacteuren hadden aanvankelijk de opdracht dit niet alleen met ‘kiesche smaak’, maar ook behoedzaam te doen. Die behoedzaamheid was geboden omdat voor veel uitdrukkingen in Harrebomée geen andere bron bestaat.

Als de uitdrukking in kwestie wél was vermeld, dan had ze bij het trefwoord glas moeten staan. Dat woord werd in 1890 in het WNT behandeld door A. Beets (1860-1937) of J.W. Muller (1858-1945). Of zij deze zegswijze uit kiese smaak hebben weggelaten of omdat zij meenden dat ze te obscuur was, is niet bekend. Terugkijkend kun je wel stellen dat het een foute inschatting is geweest, want de uitdrukking is na bijna drie eeuwen nog springlevend.