Onze Taal. Jaargang 74

[p. 227]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

In de rede(n) liggen

? ‘Het ligt in de rede dat we van de nieuwe voorzieningen gebruikmaken.’ Is rede hier juist, of moet het reden zijn?

! In de rede liggen is juist. Het woord rede betekent hier ‘verstand’ of ‘denkvermogen’; ‘Het ligt in de rede dat...’ duidt op iets wat logisch of begrijpelijk is, wat eenvoudig te beredeneren is (of dat in elk geval zou moeten zijn).

De woorden rede en reden worden regelmatig verward. Reden heeft over het algemeen betrekking op een beweegreden, een aanleiding, een motief; rede wordt vaak gebruikt in combinatie met handelingen die voortvloeien uit het logisch denkvermogen of uit redelijkheid.

Een verwarrend paar is ook met rede - met reden; hier bestaat een subtiel betekenisverschil tussen. Met reden heeft de betekenis ‘met een goede reden, op goede gronden, terecht’; met rede (dat veel minder vaak gebruikt wordt) betekent zoveel als ‘redelijkerwijs’ of ‘op een verstandige manier’.

Het loodje leggen

? Op 1 augustus stond in de Volkskrant de kop ‘Pc-bladen leggen het loodje door internet’. Waar komt de uitdrukking het loodje leggen vandaan?

! Het woord loodje in deze uitdrukking heeft waarschijnlijk betrekking op loden plaatjes die in vroeger eeuwen als kwitantie dienden, zo melden het Idioomwoordenboek van Van Dale (1999) en de spreekwoordenboeken van F.A. Stoett en K. ter Laan. Wanneer iemand bijvoorbeeld een plaats in de schouwburg had gereserveerd, kreeg hij als bewijs van betaling een loden plaatje; als hij dit loodje later weer(over)legde, kreeg hij in ruil daarvoor het toegangsbewijs.

Een loodje diende in vroeger eeuwen als kwitantie.

Het loodje leggen betekende dus zoveel als ‘bewijzen dat je betaald hebt’; via de tussenstap ‘(moeten) betalen’ moet dit de betekenis ‘moeten boeten, aan het kortste eind trekken’ hebben opgeleverd (mogelijk met de bijgedachte aan de uitdrukking het gelag betalen). Hieruit ontwikkelden zich ten slotte nog negatievere betekenissen als ‘een nederlaag lijden’, ‘doodgaan’ en ‘opgeheven worden’.

Onrealistisch/irrealistisch

? Welk woord kun je het best gebruiken: irrealistisch of onrealistisch?

! Beide woorden zijn goed gevormd. Onrealistisch is veruit het gewoonst: zowel op internet als in Nederlandse en Vlaamse kranten komt onrealistisch tientallen malen vaker voor dan irrealistisch.

Voor de meeste mensen zal onrealistisch neutraal klinken: het betekent niet meer dan ‘niet realistisch’. Irrealistisch klinkt een stuk sterker: iets wat írrealistisch is, is vrijwel (of geheel) uitgesloten, onmogelijk. Met onrealistisch hou je de mogelijkheid open dat iets eventueel wel zal lukken. Overigens zullen er geen (grote) interpretatieproblemen ontstaan als de woorden door elkaar worden gebruikt.

Feedback op/over

? Welk voorzetsel moet in de volgende zin achter feedback staan: ‘De hoofdverpleegkundige heeft de feedback op/over de resultaten verwerkt’?

! De naslagwerken vermelden alleen feedback op, en die variant komt in de praktijk ook het meest voor. Maar feedback over is ook mogelijk, namelijk als met feedback niet zozeer ‘reactie’ of ‘respons’ wordt bedoeld als wel ‘informatie’. Vergelijk bijvoorbeeld:

1. Karin gaf Ronald feedback op de notulen.

2. Karin gaf Ronald feedback over de notulen.

In de eerste zin krijgt Ronald commentaar of een reactie van Karin op de notulen die hij heeft geschreven. In zin 2 geeft Karin informatie over of aanvullingen op de notulen, maar blijft het in het midden wie de schrijver daarvan is.

De puntjes op de i('s)

? Waarom zeg je ‘de puntjes op de i zetten’ en niet ‘het puntje op de i zetten’ of ‘de puntjes op de i's zetten’?

! De uitdrukking luidde vroeger de puntjes op de i's zetten: bedoeld werd dat alle i's in een handgeschreven tekst een puntje kregen. De meervoudsuitgang is in de loop der jaren afgesleten, naar alle waarschijnlijkheid doordat die nauwelijks hoorbaar was onder invloed van de beginklank van zetten.

Wanneer de verandering precies is ingezet, is niet helemaal duidelijk, maar in 1908 maakte het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) al melding van de enkelvoudige variant: ‘De punten (of de puntjes) op de i's (men zegt ook wel op de i) zetten, nauwkeurig te werk gaan; alles zoo duidelijk, zoo “precies” uitdrukken of bepalen, dat geen misverstand of dubbelzinnigheid mogelijk is.’ Het WNT verwijst naar de vergelijkbare Franse uitdrukking mettre les points sur les i en de Engelse varianten to dot one's i's en to put the dots on the i's. In het Engels kent men overigens nog een uitgebreidere versie: to dot one's i's and cross one's t's.

Nodig zijn

? Mijn man laat zich weleens ontvallen: ‘Ik ben dat niet nodig.’ Ik ken van huis uit alleen ‘Ik heb dat niet nodig.’ Is nodig zijn in die betekenis misschien een dialectvorm?

! Ja, nodig zijn blijkt (met name) in Noord-Nederland gebruikt te worden voor nodig hebben. Het is geen algemeen Nederlands. In de standaardtaal kan nodig zijn alleen gebruikt worden in zinnen als ‘Er is snel een nieuw onderkomen nodig’, ‘Het is niet nodig om nu al te bellen’ en ‘Ik ben hier zeker niet meer nodig?’