Onze Taal. Jaargang 73

[p. 290]

‘Meneer, kunt u niet vertellen van hen en hun?’
De moeilijke toepasbaarheid van een klassieke schoolregel
Jaap de Rooij - redacteur Algemene Nederlandse Spraakkunst

Het verschil tussen hen en hun is bijna niet consequent toe te passen. Een grammaticaal schemergebied verhindert de duidelijkheid, en in spreektaal kiezen we doorgaans een andere vorm dan in schrijftaal. Hoe (on)zinnig is de hen/hun-regel in de ogen van een grammaticus?

In het januarinummer van Onze Taal noemde Nicoline van der Sijs hen in wat hen betreft ‘ten onrechte (...) gebruikt’. Daar was ik het niet mee eens: het persoonlijk voornaamwoord lijkt hier voor mijn gevoel het meest op een lijdend voorwerp en dus moest het volgens de klassieke schoolregel hen zijn. Ik schreef hier een brief over, die in het aprilnummer gepubliceerd werd.

Uit het naschrift van de redactie bij mijn ingezonden brief bleek dat het gebruik van hen of hun in wat ... betreft ‘onder taaladviseurs niet onomstreden is’. En dit is niet het enige geval waarvoor dat geldt: in het Taalboek Nederlands (1997) wordt het verbaast hen/hun een twijfelgeval genoemd (blz. 162). Dat laatste blijkt ook uit de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS). In de eerste druk (1984) komt als voorbeeldzin voor: ‘Dat optreden verbaasde hen’ (blz. 170), in de tweede druk (1997) bevat dezelfde zin hun (blz. 248). Dat komt doordat het hier om een zogenoemd ondervindend voorwerp gaat, waarover bij de herziening gedacht werd dat het beter tot de hun-categorie kon horen.

Ingebouwde grammatica

Wie de hen/hun-regel op school (goed) geleerd heeft, is er vaak erg aan gehecht. Mijn collega-ANS-redacteur professor Van den Toorn, die meermalen lezingen over de Nederlandse taal gehouden heeft in Indonesië, kreeg - als hij om onderwerpen vroeg - vaak te horen: ‘Meneer, kunt u niet vertellen van hen en hun?’ Dat werd dan gevraagd door oudere Indonesiërs die vroeger op school perfect Nederlands geleerd hadden en daarin bevestigd wilden worden.

De hen/hun-kwestie als grammaticaal schemergebied: de Taaladviesdienst stelde een lijst op met ten minste 500 twijfelgevallen.
www.onzetaal.nl

Maar de hen/hun-regel is niet zo makkelijk. Wie nagaat wat er in grammatica's, taalgidsen, leerboeken voor anderstaligen, enzovoort over gezegd wordt, vindt meestal niet veel meer dan: ‘gebruik hen als lijdend voorwerp en na voorzetsels, en hun als meewerkend voorwerp’; vaak met de toevoeging dat het onderscheid vooral of alleen in geschreven taal gemaakt wordt. Dat is in elk geval een onvolledige regel.

Want allereerst bestaan er meer ‘voorwerpen’ dan het lijdend en het meewerkend voorwerp: grammatici onderscheiden ook nog het belanghebbend voorwerp (‘Ze had hun een maaltijd bereid’), het ondervindend voorwerp (‘Het spijt hun’), het oorzakelijk voorwerp (‘Ze waren hen beu’), het bezittend voorwerp (‘De tranen sprongen hun in de ogen’), en misschien nog wel meer (de grammaticale taalbeschrijving is voortdurend in ontwikkeling en zal wel nooit af zijn). Helaas is er hier geen ruimte om nader op deze onderscheidingen in te gaan.

In verband hiermee zouden taalgeleerden het over twee dingen eens moeten zijn. Ten eerste: welke concrete gebruiksgevallen behoren tot welke van de zojuist genoemde categorieën; bijvoorbeeld: is het voorwerp in het verbaast... lijdend of ondervindend voorwerp? Ten tweede: welk voorwerp vereist hen, welk hun; is het dus het verbaast hen of het verbaast hun? Maar ook al zouden ze het daarover eens zijn, dan zijn we er voor de praktijk nog niet. Want het taalgebruik werkt op zijn eigen manier.

Moedertaalsprekers van het Hoogduits kunnen bij de persoonlijke voornaamwoorden behalve tussen de onderwerps- en de bezitsvorm ook onderscheid maken tussen de derde en de vierde naamval (bijvoorbeeld mir - mich, ihm - ihn, Ihnen - Sie): dat zit in hun ingebouwde grammatica. Moedertaalsprekers van het Standaardnederlands hebben een andere ingebouwde grammatica. Zij kunnen bij de persoonlijke voornaamwoorden alleen verschil maken tussen onderwerps- en voorwerpsvormen: het is ‘Hij heeft mij geslagen’ en niet ‘Hem heeft ik geslagen’, ‘Zij heeft het jou gegeven’ en niet ‘Haar heeft het jij gegeven.’ Ook een kind van zes, dat nog nooit van onderwerp en voorwerp (laat staan lijdend of meewerkend voorwerp) gehooid heeft, doet dit feilloos. Maar om dan binnen die categorie van de persoonlijke voornaamwoorden alleen bij de derde persoon meervoud ineens het soort voorwerp te beoordelen en op grond daarvan te kiezen tussen hen en hun - nee, daar voorziet onze ingebouwde grammatica niet in.

Demonisering

Het is dan ook nooit veel geworden met die hen/hun-regel, die waarschijnlijk door de zeventiende-eeuwse grammaticus Christiaen van Heule is uitgevonden, om het Nederlands wat meer op het Latijn (met zijn

[p. 291]

zes naamvallen) te laten lijken. Alle taalbeschrijvers zijn het erover eens dat de regel zelfs in de geschreven taal zelden consequent wordt toegepast.

In gesproken taal werd voorzover we weten vroeger door de meesten in alle constructies hun gebruikt; tegenwoordig steeds meer hen. Ik denk dat ik wel weet hoe dat komt, namelijk door de demonisering (om eens een modern woord te gebruiken) van hun als onderwerp. De redenering is dan: ‘Hun hebben dat gedaan’ is fout, dus zullen ‘Ik heb het hun zien doen’ én ‘Ik heb het hun gegeven’ ook wel fout zijn.

Ik voor mij vind dit jammer. Bij het schrijven probeer ik me zo goed mogelijk aan de klassieke schoolregel te houden; je hebt tenslotte niet voor niets Nederlands gestudeerd. (Voor de keuze tussen hen en hun baseer ik me - bij gebrek aan beter - op mijn naamvalsgevoel.) Maar in mijn gesproken taal gebruik ik altijd hun. Ik vind ‘Nee, dat is van hen’ of ‘Ja, wij kennen hen goed’ nog altijd gek klinken. Zoiets als thans reeds in plaats van nu al: zo ontzettend schrijftalig. Maar ja, er zal wel niets aan te doen zijn. Ik denk niet dat de ontwikkeling van de Nederlandse spreektaal beïnvloed wordt door wat ik gek of schrijftalig vind.