Onze Taal. Jaargang 73

Leren als kat en hond
De betekenis van het woordje te
Peter-Arno Coppen - Radboud Universiteit Nijmegen

Je leert lezen, maar je leert op straat goed uit te kijken. Wat doet dat woordje te daar? Wanneer is het leren en wanneer leren te? Grammatica op de vierkante millimeter.

Ik ben geen goede taaladviseur. Als wetenschapper twijfel ik aan alle zekerheden die je nodig hebt om een advies met enige overtuiging over het voetlicht te brengen. Vooral dingen die ik moet opzoeken, brengen mij vaak tot radeloosheid.

Iemand belt mij op en vraagt: ‘Ik heb hier een zin uit een brochure voor de opleiding Kunstgeschiedenis die begint met “Je leert kunstwerken beschouwen.” Moet daar geen te bij?’ Eh. Tja, kan, maar hoeft niet? Dat is me te subtiel voor een snel oordeel, dus ik moet het opzoeken. Wat zegt de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS)?

Als de met leren verbonden infinitief een activiteit aanduidt die geacht kan worden tot een ‘onderwijspakket’ te behoren (op school of in een vergelijkbare situatie), kan leren alleen maar groepsvormend gebruikt worden.

Je moet een beetje door de ANS-terminologie heen lezen om daar een taaladvies uit te halen, maar wat er staat is: als je leert in een ‘onderwijspakket’, dan is het zonder te. Dat is een makkelijk advies, zou je zeggen. Weglaten dat te. Het gaat in de brochure toch om een onderwijspakket? Lees de ANS-passage voor, en je hebt een keiharde autoriteit achter je staan. Geen probleem, dus.

Het noodlot

Het punt is alleen dat ik hier als taalkundige helemaal niets van snap. Ik begrijp wel dat de betekenis van een zin van invloed kan zijn op de woordkeuze. Als het gaat over mensen gebruik je een vraagwoord als wie of over wie, bij dingen zegje wat ofwaarover. Maar dat gaat altijd om een basaal betekenisonderscheid (zoals mens - ding). Ik heb echter nog nooit gehoord van een taalkundige betekeniseenheid ‘onderwijspakket’, die een essentieel onderdeel van ons taalvermogen vormt. Ik vind onderwijs erg belangrijk, maar dit lijkt me een beetje te veel eer.

Er moet dus een andere eigenschap in het geding zijn, die de ANS gemist heeft of heeft vereenzelvigd met dat gekke ‘onderwijspakket’. Een eigenschap die bij voorkeur ook op andere plaatsen in de grammatica een rol speelt. En liefst ook nog in combinatie met het woordje te. Wat kan dat zijn?

Er bestaat nog zo'n geval waar het al dan niet gebruiken van te een betekenisverschil teweegbrengt. Het gaat om de zinnen ‘Zij kwam naast mij zitten’ en ‘Zij kwam naast mij te zitten.’ De ANS heeft het hier over een ‘hogere beslissingsinstantie’ (het toeval, het noodlot) die bij de tweede zin een rol speelt en bij de eerste niet. Is dat bij leren ook niet het geval? Bestaan er twee soorten leren, net zoals er twee soorten komen bestaan?

De perfecte leerling

Ik heb weleens gelezen hoe je een kat kunstjes kunt leren. Dat gaat heel anders dan bij een hond. Een hond heeft iets in zijn genen waardoor hij het van nature prettig

[p. 287]

vindt om zich uit te sloven om het baasje een plezier te doen. Het dier is voorgeprogrammeerd om de signalen op te vangen die aangeven wat jij wilt. De hond is de perfecte leerling.

Een kat zit heel anders in elkaar. Natuurlijk, het dier vindt het prettig om aangehaald te worden, en een kattensnoepje zal hij ook niet versmaden, maar het hele idee dat je daar iets voor zou moeten doen is hem volkomen vreemd. Wil je een kat leren om over een stok te springen, dan zul je dat heel geleidelijk moeten doen. Leg een stok voor hem op de grond. Iedere keer als de kat daar toevallig overheen slentert, geef je hem een snoepje. Na verloop van tijd hou je de stok een eindje boven de grond. Vermijd om te proberen aan te geven dat je wílt dat hij eroverheen springt, want dan raakt hij onmiddellijk ongeïnteresseerd. Beledigd, zou je haast zeggen. Geef hem weer een snoepje als hij toevallig over de stok stapt. Op deze manier kun je een kat geleidelijk conditioneren om over een stok te springen. Het dier zal overigens alleen maar over de stok springen als hij zin heeft in een snoepje. Dat hij jou daar een plezier mee zou doen, speelt geen enkele rol - áls die gedachte al bij hem opkomt.

Ervaring als leermeester

Wat zijn de verschillen tussen leren als een hond en leren als een kat? De hond verwerft een bepaalde vaardigheid door direct toedoen van een leermeester. De hond leert over een stok springen, zeg maar ‘in een onderwijspakket’. De kat daarentegen kan dezelfde vaardigheid verwerven, maar hij doet dat op basis van ervaring, die wel veroorzaakt kan zijn door een leermeester, maar die speelt dan toch slechts een indirecte rol. De kat leert over een stok te springen.

Daarmee is het verschil tussen leren als kat en leren als hond terug te brengen tot de rol van de verzwegen leermeester. Is die leermeester, net als bij komen te, een ‘hogere macht’ (die dus kan bestaan uit het toeval, maar ook uit iemands ervaring), dan heb je leren als een kat, en dus te (‘de kat leert te springen’). Is de leermeester identificeerbaar met een persoon, dan heb je leren als een hond, en dus geen te (‘de hond leert springen’).

Hoewel beide vormen van leren natuurlijk in praktijksituaties kunnen overlappen (je leert immers ook op school gedeeltelijk door ervaring en gedeeltelijk door het onderwijzend personeel), kun je met het gebruik van te wel degelijk andere accenten leggen. Zeg je ‘Ik heb geleerd goed op te letten’, dan leg je de nadruk op het ‘door schade en schande’-aspect. Zeg je daarentegen ‘Ik heb goed leren opletten’, dan impliceert dat een menselijke leermeester. Wat de ANS een ‘onderwijspakket’ noemt.

Een hond leert heel anders dan een kat.
Foto: Marian Servaas