Onze Taal. Jaargang 73

[p. 201]

(De) Dordogne
Streeknamen met of zonder lidwoord?
Wim Kruize

Viert u graag vakantie in ‘de Ardèche’ of gewoon in ‘Ardèche’? Of gaat u toch liever naar Bourgogne - of was het nu ‘de Bourgogne’? Bestaan er eigenlijk regels voor het lidwoordgebruik in zulke gevallen? Een uithoek van de geografische naamgeving in kaart gebracht.

In 2002 schreef een lezer een brief naar het tijdschrift En route naar aanleiding van het eerder verschenen artikel ‘De Yonne, een land vol heimwee’. Hij had zich een beetje gestoord aan het gebruik van het lidwoord de voor de naam van het Franse departement. ‘Nu is het waar dat men in het Frans in zo'n geval het lidwoord gebruikt, maar ik vind het niet gerechtvaardigd dat dit gebruik bij vertaling naar het Nederlands klakkeloos overgenomen wordt’, schreef hij.

(De) Dordogne: kasteel van Beynac (dertiende eeuw)

Is dit juist? Is het in het Nederlands gebruikelijk om lidwoorden voor zulke streeknamen weg te laten? Nee, zou je zeggen, want we hebben het wel degelijk over ‘de Elzas’ en ‘de Provence’. Aan de andere kant: niemand spreekt van ‘de Bourgondië’ of ‘de Bretagne’. Hoe zit het met het gebruik van lidwoorden in zulke gevallen? En bij geografische namen in het algemeen?

Categorieën

Bij namen van werelddelen, naties, deelstaten, provincies, eilanden, steden en dorpen is het duidelijk: die worden altijd zonder lidwoord gebruikt, aldus de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), uit 1997. Het is dus: Azië, Iran, Vlaanderen, Gelderland, Schiermonnikoog, Brussel en Averbode. Uitzonderingen: meervoudige namen (de Antillen, de Verenigde Staten) en namen waarin de staatsvorm is opgenomen (het Verenigd Koninkrijk).

Wél een lidwoord krijgen namen van bergen (de Mont Blanc), gebergten (de Vogezen), bossen (het Zwarte Woud) en water (de Noordzee, de Maas). Tot zover is er geen probleem. De moeilijkheden ontstaan bij de derde categorie: de streeknamen, of, zoals de ANS ze noemt: ‘namen van natuurlijke streken’, want die komen ‘op niet-systematische wijze met en zonder lidwoord voor’. De ANS illustreert dat gebrek aan systematiek met twee rijtjes: de Veluwe, de Borinage, de Provence, de Sinaï, de Betuwe en de Voerstreek versus Haspengouw, Lapland, Twente, Westerwolde, Umbrië en Andalusië.

Soms verhuist een naam trouwens van de ene categorie naar de andere, en dat is dan ook meteen te zien aan het lidwoord. Neem nu Oekraïne. Dat was vroeger een streek, die we aanduidden met ‘de Oekraïne’, maar toen het gebied in 1991 een zelfstandige staat werd, werd het overal ‘Oekraïne’ genoemd. Iets dergelijks geldt voor Libanon.

Exotischer?

Maar de lidwoorden voor streeknamen gehoorzamen dus niet aan een duidelijk systeem. Dat is ook meteen alles wat de ANS erover meldt. Betekent dit dat er ook niets meer over te zeggen is? Nee, niet helemaal, want er valt iets op: we hebben nooit een keuzeprobleem bij vernederlandste streeknamen. We zagen al dat iedereen ‘de Elzas’ zegt, en ‘Bourgondië’; er is niemand die het in zijn hoofd haalt het over ‘Elzas’ en ‘de Bourgondië’ te hebben.

De twijfel slaat pas toe bij de buitenlandse vorm: is het ‘de Bourgogne’ of ‘Bourgogne’? Houden we van ‘Auvergne’ of van ‘de Auvergne’? Bij vele andere namen van streken - het gaat dan vooral om die van oude provincies - heerst dezelfde onzekerheid. Mijn gevoel zegt dat Anjou, Artois, Franche-Comté, Gascogne en Ile-de-France geen lidwoord krijgen, maar Berry, Poitou, Dauphiné, Périgord en Limousin wél. Het argument? Ik zou het niet weten. Ik vind dat ik kan zeggen: ‘het hoogland van Auvergne’, maar talloze Nederlanders hebben het over ‘de Auvergne verkennen’. Ze zien dat lidwoord natuurlijk in het Frans en nemen het, misschien onbewust, over in het Nederlands. En misschien vinden mensen de Auvergne exotischer en dus interessanter klinken dan Auvergne.

Rivieren

Bij de Franse departementen, ontstaan in 1789, toen ze als nieuwe administratieve eenheden de plaats innamen van de vroegere provincies, is er nog iets anders wat opvalt. De meeste van die departementen zijn genoemd naar de rivier die erdoorheen stroomt, en zo'n rivier heeft nu eenmaal altijd een lidwoord in de naam. Vandaar dat ook departementen namen met een lidwoord krijgen: le Doubs en la Haute-Saône - behalve als ze samengesteld zijn uit twee namen: Seine-et-Oise, Lot-et-Garonne.

Ik heb het idee dat Nederlanders in het Nederlands de Fransen in dat gebruik volgen. We bezoeken ‘de Var’, ‘de Ardèche’, ‘de Drôme’ en ‘de Dordogne’, maar zoeken een tweede huis in ‘Maine-et-Loire’. Het is eigenlijk ook wel logisch. Als je de meanders van ‘de Yonne’ volgt, dan ga je ook automatisch ‘de Yonne’ zeggen als je het over het departement hebt.