Onze Taal. Jaargang 73

[p. 168]

Labberlottig
De kleurrijke geschiedenis van een verdwijnend woord
Ewoud Sanders

Het woord labberlottig ‘lamlendig, slordig’ wordt nog maar zelden gebruikt. Aan de etymologie ervan kan het niet liggen: die laat zich lezen als een spannend jongensboek.

Labberlottig is een woord dat op het punt staat uit het Nederlands te verdwijnen. De grote Van Dale en het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermelden het wel, maar dat zijn dan ook woordenboeken met een historische inslag. Van Dale hedendaags Nederlands kent het niet, hoewel labberlottig soms nog wel degelijk wordt gebruikt. Op internet komt het alleen in historische teksten voor, maar een doodenkele keer duikt het nog in de dagbladen op. Zo schreef NRC Handelsblad in 1998 over een concert van Edo de Waart: ‘Zijn Bruckner was insolide, labberlottig en vol gemiste kansen.’ En in 2001 schreef de Vlaamse krant De Morgen in een bespreking van de roman Evelien van Martin Bril: ‘Harko is al even labberlottig in het beslissen als Evelien.’

Straatschenden

Uit deze voorbeelden blijkt al dat labberlottig niet naar iets positiefs verwijst. Van Dale geeft als eerste betekenis ‘flauw, lamlendig, beroerd’, en als tweede ‘slordig’. Die tweede betekenis zou volgens Van Dale alleen in dialecten voorkomen. In welk dialect staat er niet bij, maar volgens de dialectwoordenboeken komt labberlottig onder meer voor in Groningen en in verscheidene Vlaamse regio's.

Labberlottig is een afleiding van labberlot. Dat komt, in diverse betekenissen die straks ter sprake zullen komen, voor als zelfstandig naamwoord en als bijvoeglijk naamwoord. Daarnaast is er nog het werkwoord labberlotten. De oudste betekenis daarvan is ‘straatschenden’ (zeg maar: vandalisme plegen). Over de herkomst van het woord labberlot is het nodige te doen geweest. Er zijn diverse kleine publicaties aan gewijd, met name in de tijdschriften De Navorscher (in 1867) en Noord en Zuid (in 1890, 1898 en 1907). Daarnaast komt het in verscheidene naslagwerken voor.

Labberlot wordt soms in verband gebracht met labberen en leuteren, beide in de betekenis ‘babbelen’, maar dat is onjuist. De grote Van Dale en het etymologisch woordenboek van Van Dale geven momenteel als verklaring: ‘Zou oorspronkelijk de naam zijn van een bende straatschenders, die Amsterdam onveilig maakte en zich noemde naar de krijgsoverste La Berlotte († 1680), een verklaring die niet geheel bevredigt.’ En dat laatste klopt, want de verklaring is gedeeltelijk onjuist.

Bende vandalen

Hoe zit het dan wel? De geschiedenis van labberlot begint inderdaad met een bende vandalen die Amsterdam op het einde van de zeventiende eeuw onveilig maakte. We lezen over hen in een verordening die op 6 februari 1685 werd opgenomen in de Handvesten van Amsterdam. De verordening spreekt van ‘eenige Vagebonden ende Straatschenders’ die er niet voor terugdeinzen om ‘moetwillichlijk en boosaardig de Menschen op Straat aan te randen, te bedreygen, ook te quetsen ende te agresseeren’. De Amsterdamse bestuurders loven een premie van honderd zilveren dukaten uit voor informatie die tot de aanhouding van deze vandalen kan leiden. Over de naam van de straatschenders schrijft de verordening: ‘Schelmen, haar doende noemen met een gefingeerde naam van Laberlotten.’

Tot zover klopt de verklaring in Van Dale dus: labberlot gaat terug op de naam van een Amsterdamse bende schoffies. Maar dat die bende zou zijn genoemd naar een zekere krijgsoverste La Berlotte, gestorven in 1680, klopt niet. In de eerste plaats is het goed om te weten welke krijgsoverste hier wordt bedoeld. Het gaat om Claudius La Berlotte, ook geboekstaafd als Claude Labourlotte, een Waal die tijdens de Tachtigjarige Oorlog met de Spanjaarden tegen de Nederlanders vocht. Hij wist van barbier op te klimmen tot generaal, en volgens een naslagwerk uit 1732 was hij zowel dapper als wreed. Dit laatste zou onder meer blijken uit het feit dat ‘hy zyne gemalin, die hy niet verdragen kon, na de andere wereld had gezonden’. In 1600 (dus niet in 1680) kwam hij om bij de belegering van Oostende.

Volgens Marin betekent laberlot ‘lichtmis, straatschender, bekkesnijder’, dan wel ‘kroegelooper, nachtbraaker’.

Gruwelijke stukken

Wanneer zijn de Amsterdamse Laberlotten nu met deze Waalse krijgsheer in verband gebracht? Dat gebeurt al aan het begin van de achttiende eeuw, en wel door Pierre Marin, de samensteller van een beroemd Nederlands-Frans woordenboek dat tussen 1710 en 1793 diverse drukken beleefde. Volgens Marin betekent laberlot, dat hij ook in de spellingvariant labberlot opneemt, ‘lichtmis, straatschender, bekkesnijder’, dan wel ‘kroegelooper, nachtbraaker’. Over de herkomst van dit woord schrijft hij: ‘Er worden gruwelijke stukken der Amsterdamsche Laberlotten van 't jaar 1681 verhaald. De vermaarde La Berlotte, (wiens naam deze straatschenders in dien tijd aannamen, om zig gevreesd te maaken,) van Barbier Overste der Waalsche Troepen des Konings van Spanjen geworden, en Anno 1600 voor de Schans Isabelle, bij Brug-

[p. 169]

ge geschoten, had zijnen roem door andere daaden verkregen’ (hier is de editie van 1793 geciteerd).

Marin zegt dus dat de Amsterdamse Laberlotten zich naar de Waalse generaal La Berlotte noemden om zich gevreesd te maken. Dat is alleen aannemelijk als die generaal tachtig jaar na zijn dood in Amsterdam inderdaad berucht en gevreesd was - zeg maar: net zoals de hertog van Alva bekend is gebleven - maar in het geval van La Berlotte is dit nooit aangetoond. Weliswaar komt zijn naam in een geuzenliedje voor, maar dat bewijst verder niet zo veel. Er zijn wel theorietjes verzonnen om La Berlotte aan de Amsterdamse Laberlotten te koppelen, maar die waren zo halfzacht dat Van Dale terecht opmerkt dat deze combinatie ‘niet geheel bevredigt’.

Is dan toch niet bekend hoe de vork in de steel zit? Wel degelijk, al is dat niet eerder in de etymologische literatuur gesignaleerd.

Koddig en voddig

De Amsterdamse Laberlotten waren ergens tussen 1681 en 1685 actief. Men gaat ervan uit dat verscheidene studenten lid waren van deze bende. De activiteiten van de straatschenders worden beschreven in een boek dat tot nu toe niet in de etymologie van het woord labberlot is betrokken. Dit boek, waarvan de auteur onbekend is, verscheen al in 1685, dus in hetzelfde jaar als de officiële verordening tegen de Laberlotten. Het boek is getiteld Het Koddig en Voddig Leven der Hedendaagsche Labourlotten: Vertoonende Hun afkomst, Schelmstukken, en Guite-potsen, die zy over al, en inzonderheid t'Amsterdam bedreeven hebben.

Een paar jaar geleden schreef Roeland Harms een doctoraalscriptie over dit boek. Een samenvatting hiervan verscheen in 2003 in het tijdschrift De zeventiende eeuw. Hierin schrijft Harms: ‘Het koddig en voddig leven der hedendaagse Labourlotten gaat over de streken die een grote groep jongens, die zich Labourlotten noemen, overal in Europa uithaalt. Deze streken zijn vaak koddig (grappig, de lachlust opwekkend), maar soms ook voddig (zedelijk vuil, gemeen, laag). De Labourlotten zijn een groep criminelen (volgelingen van de eerste Labourlot) die zich hebben verspreid over verschillende delen van Europa. Zij halen daar talloze koddige en voddige streken uit, die variëren van plagerijen tot mishandeling en zelfs moord.’

Geslachtsdaad

De Labourlotten of Laberlotten zijn dus volgelingen van een zekere Labourlot, de oprichter van de bende, die ook - maar niet alleen - in Amsterdam actief was. Zij hebben zich niet genoemd naar een Waalse generaal die toen al tachtig jaar dood was, maar naar iemand die toevallig een gelijkluidende naam had. ‘Over de herkomst van de naam “Labourlot”’, schrijft Harms in een voetnoot, ‘wordt door de anonieme verteller het volgende vermeld: de moeder van de eerste Labourlot had met veel mannen geslapen en omdat zij niet wist wie de vader van haar kind was, gaf zij het de naam Labourlot. Dit is waarschijnlijk een versmelting van de woorden die de moeder tijdens de geslachtsdaad vaak uitriep: laine, cotton en bourre.’

Die verklaring van de naam van de bendeleider lijkt een zeer onaannemelijk verzinsel van de anonieme schrijver, want laine is ‘wol’, cot(t)on ‘katoen’ en bij bourre zal wel gedacht zijn aan bourrer ‘neuken’. Voor de herkomst van ons woord labberlot doet het er niet toe. Dit gaat, zonder voorbehoud en zonder twijfel, terug op de naam van een bende Amsterdamse straatschenders die zich naar hun oprichter noemden, punt uit.

Illustratie: Jean-Marc van Tol

Aanvankelijk zal labberlot alleen zijn gebruikt voor ‘straatschender, nachtbraker, kroegloper’, enzovoort. In deze betekenissen komen we het al tegen in kluchten uit 1690 en 1709. Later kreeg het onder meer de betekenissen ‘stumper, kruiper’, ‘onachtzaam, slordig persoon’ en ‘iets wat slecht is in zijn soort, een prul’. Vervolgens werd het, als bijvoeglijk naamwoord, gebruikt voor ‘slordig’ en ‘slecht van kwaliteit’ - betekenissen die we ook terugzien in de afleiding labberlottig, een woord dat, zoals gezegd, nu helaas op het punt staat om kopje onder te gaan.