Onze Taal. Jaargang 73

[p. 139]

Merken worden woorden [4]
Barbie
Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Prozacgeneratie, brintageneratie, bountyeiland: er zijn merken die zo'n grote invloed hebben gekregen dat ze in het dagelijks taalgebruik zijn terechtgekomen. Sommige staan zelfs op het punt een plaatsje in het woordenboek te bemachtigen. Om de maand bespreekt Ton den Boon er een.

Barbie, hele cohorten vrouwen zijn opgegroeid met deze ‘original dream girl’. In het Westen, waar inmiddels meer dan een miljard exemplaren van het popje zijn verkocht, spiegelden generaties meisjes zich aan Barbies borst-taille-heupproporties. Het universum van deze succesvolle ‘material girl’ - uiteraard geënt op de materialistische Amerikaanse werkelijkheid - is voor heel wat jonge meisjes nog steeds de wereld waar zij dagelijks spelenderwijs naar wegdromen.

Barbie, voluit Barbara Millicent Roberts geheten, werd op 9 maart 1959 op de markt gebracht door de firma Mattel, opgericht door Harold Mattson en Elliot Handler. Die laatste was de echtgenoot van Ruth Handler (1916-2002), die Barbie in 1958 ontwierp. Haar inspiratiebron was Lilli, een op een Duitse stripfiguur geïnspireerde pop voor volwassenen - volgens kwaadsprekers vanwege de expliciet vrouwelijke vormen in feite een ‘pornopop’ - die sinds 1955 in Midden-Europa in de handel was. Handler vernoemde Barbie naar haar dochter Barbara, die graag bleek te spelen met Lilli en dergelijke niet op baby's maar op volwassenen lijkende poppen.

Illustratie: Jean-Marc van Tol

Opgetut

Barbie werd meteen een eclatant succes en allengs kreeg ook haar leefomgeving vorm. Zo kreeg Barbie in 1961 een vrijer, Ken, met wie ze overigens onlangs, na 43 jaar daten, gebroken heeft. Ook ging Barbie met haar tijd mee en emancipeerde ze bijvoorbeeld tot een vrouw met een baan buitenshuis.

Eén ding bleef de afgelopen decennia steeds centraal in Barbies werkelijkheid: haar uiterlijk. Barbie is geobsedeerd door hoe ze eruitziet, en het kind dat dagelijks met Barbie speelt, moet sterk in haar schoenen staan om die fixatie op het uiterlijk niet over te nemen. Barbies speelkameraadjes worden namelijk geacht zich tot vervelens toe bezig te houden met kleding, make-up en het verzorgen van Barbies paardenstaart.

De bekendheid die Barbie verwierf als op het uiterlijk gerichte pop, leidde ertoe dat barbiepop - met kleine letter - zich kon ontwikkelen tot soortnaam voor een ‘meisje of jonge vrouw met een popperig, opgetut gezicht’ (grote Van Dale). In die figuurlijke betekenis is barbiepop vandaag de dag nog steeds regelmatig in de krant te vinden. Zo signaleert Trouw ‘op het strand bakkende Barbiepopjes’ (6-3-2002) en ziet het Algemeen Dagblad eigenlijk liever ‘oudere, dikkere, minder mooie vrouwen’ dan ‘barbiepoppen’ op de catwalk (11-4-2001).

1: 100.000

Barbiepop is echter niet de enige samenstelling die algemeen geworden is in onze taal. Ook barbiefiguur wordt regelmatig in vrij gebruik aangetroffen. Zo schrijft de Rijn en Gouwe: ‘Een Barbiefiguur met benen tot in het oneindige mag dan een schoonheidsideaal zijn. Wie er mee behept is, heeft toch een paar problemen. In de confectiewinkel bijvoorbeeld’ (7-10-1998). Vrouwen met een barbiefiguur zijn in werkelijkheid overigens dun gezaaid. Onderzoekers hebben vastgesteld dat de kans dat een meisje een barbiefiguur heeft (maten 91-46-84) slechts één op honderdduizend is.

Barbiepop, barbiefiguur en ook barbie worden veelvuldig figuurlijk als soortnaam gebruikt, maar daarnaast zijn er ook vele gelegenheidssamenstellingen met Barbie in omloop, zoals Barbieschoonheid en Barbieroze (lievelingskleur van Barbie). Barbie heeft zich bovendien ontwikkeld tot geregeld gebruikt tweede woorddeel in samenstellingen als tennisbarbie en strandbarbie.

Een enkele keer wordt Barbie verwerkt in een samenstelling die naar een voorwerp verwijst. Zo berichtte de krant in de zomer van 2002 over een nieuw tabletje waarvan je een mooie gebronsde huid, veel zin in seks en minder honger zou krijgen. Journalisten doopten de ontdekking meteen ‘Barbiepil’ (Het Laatste Nieuws, 5-8-2002). Dergelijke Barbie-samenstellingen voor voorwerpen zijn echter tot op heden niet succesvol in onze taal geïntroduceerd.

Moslimapop

Barbie is inmiddels van middelbare leeftijd, maar ze is nog steeds slank en mooi. Bovendien is ze uitgegroeid tot een ware stijlicoon. In die hoedanigheid is Barbie natuurlijk ook een gemakkelijk voorwerp van kritiek. Kunstenaars gaan zich dan ook met verve te buiten aan Barbie, maar de kritiek op het wereldbeeld waaraan Barbie ontsproten is, bestaat niet alleen in het Westen. In de moslimwereld bijvoorbeeld wordt Barbie ronduit gehaat. Het westerse burgermeisjesideaal wordt daar namelijk beschouwd als exponent van het perfide Amerika, en onder het motto ‘every Barbie doll is more harmful than an American missile’ werd Barbie hier en daar (bijvoorbeeld in Saudi-Arabië) zelfs verboden. En in Iran werd een alternatief voor Barbie op de markt gebracht: Sara, een moslimapop met sluier. De dominantie van Barbie is echter zo sterk dat ook deze Sara in het Westen inmiddels Barbie heet. Boerka Barbie welteverstaan.