Onze Taal. Jaargang 73

[p. 92]

Deskundigen zijn het niet eens
Taaldocenten oordelen vaak anders dan de ANS
Johan De Schryver - Hogeschool voor wetenschap en Kunst, Campus VLEKHO, Brussel

Wie zich afvraagt of hun hebben echt fout is, of twijfelt over je kan in plaats van je kunt, zoekt vaak steun bij naslagwerken en deskundigen. Maar zijn die deskundigen het wel met die naslagwerken eens? En met elkaar? Een kleine, verkennende enquête doet vermoeden dat dat nogal tegenvalt.

In het januarinummer van Onze Taal vroeg Nicoline van der Sijs zich af hoelang een grammaticale overtreding nog een overtreding is. Ze had allerlei controversiële constructies (bijvoorbeeld reizigers wordt/worden verzocht) als zoekterm ingevoerd in de internetzoekmachine Google, en ontdekte dat wat als fout geldt (bijvoorbeeld reizigers worden verzocht) in de praktijk vaak voorkomt - zo vaak dat je je kunt afvragen of je dit nog wel ‘fout’ mag noemen.

Niet alleen gewone taalgebruikers zijn het niet altijd met de voorschriften eens, ook deskundigen kunnen zich er soms maar moeilijk mee verenigen. Dat bleek toen ik in 1999 een enquête hield onder 60 taaldocenten van de opleiding vertaler-tolk in België en Nederland. Die docenten waren toen bij elkaar voor een themadag over de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), een beschrijvend naslagwerk waar desondanks veel autoriteit aan wordt toegekend als het gaat om grammaticale kwesties.

Illustratie: Jean-Marc van Tol

Gezaghebbend

Aan de themadag namen vijf Belgische hogescholen deel, en één Nederlandse. Van de 60 docenten kwamen er 17 uit Nederland en 43 uit België; 19 van hen gaven Nederlands, 41 een vreemde taal. Gemakshalve heb ik de vreemdetaaldocenten ook onder de taaldeskundigen gerekend; zij corrigeren en becommentariëren tenslotte dag in, dag uit vertalingen in het Nederlands.

De docenten kregen 27 twijfelachtige constructies voorgelegd (zie het kader ‘De constructies’), waarvan ze moesten aangeven of ze die aanvaardbaar vonden of niet, en hoe ze de constructie zouden typeren in de termen van de ANS: standaardtaal, formeel, informeel, regionaal of uitgesloten. Ik wilde niet alleen nagaan in hoeverre de oordelen van de taaldeskundigen overeenstemmen met die van de ANS, maar ook of ze het onderling eens waren.

Vooraf werd de proefpersonen voor de zekerheid nog even gevraagd hoe gezaghebbend ze de ANS vonden. 87% bleek op z'n minst evenveel gezag aan de ANS toe te kennen als aan de grote Van Dale. Je zou dus verwachten dat hun oordelen grotendeels zouden stroken met die van de ANS. Niets bleek minder waar.

Weinig overeenstemming

De gemiddelde overeenstemming tussen het oordeel van de ANS en dat van de taaldocenten is laag. Gemiddeld stemt slechts 27% van de oordelen overeen. Voor 12 van de 27 constructies is het percentage zelfs 20 of minder. Absolute topper is het gebruik van hun als lijdend voorwerp. Ik heb hun gezien, de eerste constructie op de lijst, is voor de ANS standaardtaal, maar geen enkele docent deelt die mening.

Opvallend is de negatieve houding van de docenten ten opzichte van de zes constructies die de ANS ‘informeel’ noemt. Die worden door de taaldocenten sterk afgewezen. Drie van die constructies (nummer 18: van zulke zoete appels vind ik lekker, 9: een moeder sta je niet bij stil, en 22: een land wat wachtte) worden door de taaldocenten uitgesloten geacht.

Ook onderling blijken de docenten het niet echt met elkaar eens te zijn. Van de acht mogelijkheden (de vijf ANS-termen maal twee, voor ‘aanvaardbaar’ en ‘onaanvaardbaar’, minus de combinaties ‘standaardtaal-onaanvaardbaar’ en ‘uitgesloten-aanvaardbaar’) krijgt elke constructie van de docenten gemiddeld vijf tot zes verschillende oordelen. De topper is naargelang als voorzetsel (2: naargelang de omstandig-

[p. 93]

heden), dat alle acht de oordelen krijgt. Het meest eens zijn de taaldocenten het nog over de woordvolgorde gevallen is (19), die tweederde gewoon als standaardtaal beschouwt (net als de ANS).

Wat kunnen we hier nu uit opmaken? Taaldeskundigen blijken zeer uiteenlopend te oordelen over een aantal controversiële grammaticale verschijnselen. ‘Ze weten het zelf niet’, zullen hun studenten zeggen. Ze weten het wel, dunkt me, maar ze weten vaak iets anders dan de anderen, en dan de ANS. De werkelijkheid is gewoon niet zo uniform als velen zouden wensen. Daarom moeten taalvoorschrijvers, en dat is de ANS ongewild toch zeker ook, de absoluutheid van hun eigen oordeel misschien iets meer relativeren.

De constructies

De volgende constructies werden aan de taaldocenten voorgelegd.

1.	Ik heb hun gezien. (hun als lijdend voorwerp)
2.	Naargelang de omstandigheden. (naargelang als voorzetsel)
3.	Je kan, u kan. (in plaats van je kunt, u kunt)
4.	Hij is groter als zijn zusje. (als na een vergrotende trap)
5.	Hun hebben het gedaan. (hun als onderwerp)
6.	Morgen moet 'm naar de tandarts. ('m als onderwerp)
7.	Het feest ging door, niettegenstaande het regende. (niettegenstaande als voegwoord)
8.	De man die ik meende dat het gedaan had, is vrijgesproken. (in plaats van van wie ik meende dat hij het gedaan had)
9.	Een moeder sta je niet bij stil. (in plaats van Bij een moeder sta je niet stil)
10.	Wil je rozen? Ik heb er witte en rode. (gebruik van er met bijvoeglijk naamwoord)
11.	Heb je nog rozen? Ja, ik heb er nog. (gebruik van er zonder telwoord)
12.	Soep? Ik heb er nog. (gebruik van er bij niet-telbare hoeveelheden)
13.	Een beetje gekke kerel is het. (een beetje als graadbepaling)
14.	Ik hoor dat hij op reis had zullen gaan. (zullen in werkwoordelijke groep)
15.	Of ik mee op reis ga? Dat mocht je willen! (mogen + willen)
16.	Ik vond dat je me op had mogen bellen! (in plaats van had mogen opbellen)
17.	Wie d'r fietsen staan hier? (gebruik van wie d'r)
18.	Van zulke zoete appels vind ik lekker. (van + zulke)
19.	Ik zie dat het blad gevallen is. (persoonsvorm achteraan in de werkwoordgroep)
20.	Ik zie dat het blad is gevallen. (persoonsvorm vooraan in de werkwoordgroep)
21.	Voel je je ziek, moet je thuisblijven. (weglaten van dan; ‘Croma’-constructie)
22.	Het was een land wat wachtte op de revolutie. (wat in plaats van dat)
23.	Zij vertrok naar Amerika om er een ellendig einde te vinden. (gebruik van om zonder doelbetekenis)
24.	Ze zegt dat hij niets gezegd zou hebben. (voltooid deelwoord vooraan in werkwoordgroep)
25.	Ze zegt dat hij niets zou gezegd hebben. (voltooid deelwoord midden in werkwoordgroep)
26.	Ze zegt dat hij niets zou hebben gezegd. (voltooid deelwoord achteraan in werkwoordgroep)
27.	De respectievelijke deelnemers. (respectievelijk als bijvoeglijk naamwoord)

Resultaten

In dit overzicht van de resultaten van de enquête zijn de witte vakjes de oordelen die exact met de Algemene Nederlandse Spraakkunst overeenstemmen. De totalen zijn opgeteld niet altijd 60, omdat de docenten ook blanco konden antwoorden.

	aanvaardbaar
constructie	standaard	formeel	informeel	regionaal
1. ik heb hun gezien	0	0	5	1
2. naargelang de omstandigheden	16	3	4	1
3. je kan	9	2	22	2
4. groter als	5	0	9	2
5. hun hebben	0	0	1	1
6. morgen moet 'm naar de tandarts	0	0	2	2
7. niettegenstaande het regende	2	2	3	0
8. de man die ik meende dat het deed	2	1	3	0
9. een moeder sta je niet bij stil	0	0	7	1
10. rozen? ik heb er witte	17	0	5	0
11. rozen? ik heb er nog	39	0	5	0
12. soep? ik heb er nog	21	0	9	1
13. een beetje gekke kerel	3	0	24	1
14. hij had weg zullen gaan	9	2	4	4
15. dat mocht je willen!	8	0	14	4
16. dat je op had mogen bellen	18	0	11	3
17. wie d'r fietsen staan hier?	2	1	9	0
18. van zulke appels vind ik lekker	0	0	2	0
19. dat het gevallen is	40	1	2	1
20. dat het is gevallen	31	10	2	1
21. voel je je ziek, moet je thuisblijven	3	1	23	0
22. een land wat	0	0	3	1
23. zij vertrok naar Amerika om er...	9	0	4	0
24. dat hij gezegd zou hebben	32	1	2	1
25. dat hij zou gezegd hebben	6	0	3	6
26. dat hij zou hebben gezegd	27	8	2	0
27. respectievelijke deelnemers	8	1	2	1

	onaanvaardbaar
constructie	formeel	informeel	regionaal	uitgesloten
1. ik heb hun gezien	1	14	12	22
2. naargelang de omstandigheden	2	6	7	9
3. je kan	0	6	6	0
4. groter als	0	7	16	15
5. hun hebben	0	6	11	36
6. morgen moet 'm naar de tandarts	0	11	27	17
7. niettegenstaande het regende	1	4	6	32
8. de man die ik meende dat het deed	0	6	2	38
9. een moeder sta je niet bij stil	0	6	1	38
10. rozen? ik heb er witte	0	2	7	10
11. rozen? ik heb er nog	0	0	1	0
12. soep? ik heb er nog	0	0	5	8
13. een beetje gekke kerel	0	11	2	10
14. hij had weg zullen gaan	0	3	5	24
15. dat mocht je willen!	0	3	4	17
16. dat je op had mogen bellen	0	3	2	14
17. wie d'r fietsen staan hier?	0	11	10	20
18. van zulke appels vind ik lekker	0	3	4	43
19. dat het gevallen is	0	0	0	0
20. dat het is gevallen	0	0	1	0
21. voel je je ziek, moet je thuisblijven	0	11	1	13
22. een land wat	0	8	11	28
23. zij vertrok naar Amerika om er...	0	8	1	22
24. dat hij gezegd zou hebben	0	1	1	1
25. dat hij zou gezegd hebben	0	1	21	7
26. dat hij zou hebben gezegd	0	0	0	0
27. respectievelijke deelnemers	0	4	6	18