Onze Taal. Jaargang 73

[p. 87]

Wentelteefje
Ewoud Sanders

Iedereen heeft zich vast weleens afgevraagd waar het wentelteefje zijn merkwaardige naam aan te danken heeft. Veel mensen denken dat het komt van ‘wentel 't even’, maar volgens Ewoud Sanders is dat een fabeltje. Hoe zit het dan wel?

Vrijwel iedereen eet zijn eerste wentelteefje in zijn jeugd. En hoewel kinderen de meeste woorden als volkomen vanzelfsprekend aannemen - ‘zo heet dat nou eenmaal’, ‘zo zeg je dat’ - is wentelteefje vaak een uitzondering. Kinderen vinden wentelteefje gek. En grappig. En opvallend. Het klinkt naar hond. En ook een beetje naar een scheldwoord. De vraag is dan ook bijna onvermijdelijk: waarom heet zo'n met kaneel en suiker bestrooide snee witbrood, die in melk en eieren wordt gedoopt en die vervolgens even in de pan met boter wordt gebakken, waarom heet zo'n ding een ‘wentelteefje’?

Op die vraag zijn in het verleden verschillende antwoorden gegeven. Een antwoord dat je nog geregeld hoort, is dat je wentelteefje moet begrijpen als ‘wentel 't even(tjes)’. En inderdaad, wentelteefjes moet je even wentelen of omkeren voor het beste resultaat, maar toch snijdt die verklaring geen hout.

Appelteefje

Hoe zit het dan wel? Laten we bij het begin beginnen. Het woord wentelteefje is voor het eerst aangetroffen in 1623, in het Tafereel van sinne-mal van A. van de Venne, in de zin: ‘Ey, waer ick t'huys alleen, ick backte wentel-teven Van suyckert witte broot, en buttersmeerigh vet.’ De woordenboeken vermelden het pas sinds 1811 en uit oude recepten blijkt dat men in plaats van (oud) witbrood ook wel beschuit gebruikte. Men voegde er vroeger soms ook wel geraspte citroenschil aan toe, saffraan, rum of vanille, dan wel een scheutje rozenwater, dat is welriekend water gedistilleerd uit rozenbladeren.

Opmerkelijk is verder dat wentelteefje al snel overdrachtelijk werd gebruikt voor ‘iemand die er smakelijk of aantrekkelijk uitziet’. Al in een boek uit 1717 lezen we: ‘Wat een mondje, wat voor oogjes, wat voor tandjes! (...) Zoôn wentelteefje zou me smaaken.’ Hoewel de hedendaagse woordenboeken dit niet vermelden, wordt wentelteefje nog altijd op die manier gebruikt. Zo noemde Jaap de Jong het in Onze Taal van november 1992 in zijn overzicht van koosnaampjes. En ook op internet kom je het als koosnaampje tegen (‘Mijn “wentelteefje” had, toen ik haar leerde kennen, ook een paard’), én als enigszins goedmoedig scheldwoord (‘Ben besluiteloze slappeling, Mister Bean, een sompig wentelteefje’).

Maar goed, dit verklaart nog niet de herkomst van het woord. Het eerste woorddeel is inderdaad de stam van wentelen. De hedendaagse etymologische woordenboeken gaan ervan uit dat het tweede lid, teef, mogelijk de vervormde naam van een gebaksoort is. Om wat voor soort gebak het precies gaat, is niet bekend. We komen teef in deze betekenis ook tegen in appelteef, een woord dat in de negentiende eeuw in Dordrecht voor wentelteef werd gebruikt. Althans, in 1862 schreef W. Bisschop in De taalgids in een bijdrage over het Dordtse dialect: ‘Appelteefje wordt het gebak genoemd dat op andere plaatsen wentelteefje heet.’

Foto: Onze Taal

Verloren brood

Volgens Bisschop gebruikten de Dordtenaars nog een ander woord voor wentelteefjes, namelijk draaireuen. ‘Spreekt men in vele oorden van ons vaderland’, aldus Bisschop, ‘van wentelteefjes, hier heeft de teef hare plaats moeten inruimen voor den reu en is in plaats van het verbum wentelen, draaijen gekomen. Men bedoelt er echter hetzelfde gebak mede.’ Ook de Friezen associeerden teef begrijpelijkerwijs met ‘vrouwelijke hond’, en daardoor stonden wentelteefjes in Friesland ook wel bekend als ‘gebraden hondsvotjes’.

Waren er nog meer namen voor het wentelteefje? Ja, en sommige waren zelfs ouder. Zo noemde men het eerst ‘ver-wendt brood’ of ‘ghe-wendt brood’ (‘gedraaid brood’), aanduidingen die al in 1599 op schrift zijn gesteld. Andere benamingen zijn wentelbroodje (voor het eerst aangetroffen in 1778) en gewonnen of verwonnen brood (1870). In het Frans heten wentelteefjes ‘pain perdu’; vandaar dat het, vooral in Vlaanderen, ook wel ‘verloren brood’ is genoemd.

Tot slot: in Vlaanderen en in Zeeland heette het wentelteefje vroeger ook wel ‘klakker’ of ‘klakkaard’. De herkomst van die woorden is niet bekend, maar sommigen hebben ze in verband gebracht met het geluid dat eieren maken als je ze op de rand van de pan kapotslaat.