Onze Taal. Jaargang 73

[p. 83]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Lekker smaken

?Is ‘De koffie smaakt lekker’ fout? Mijn collega beweert dat iets niet lekker kan smáken, maar dat iets lekker ís.

!Met ‘De koffie smaakt lekker’ is niets mis. Volgens Van Dale (1999) kan smaken betekenen: ‘de smaak hebben die een bepaling uitdrukt of die uit het verband blijkt’. Zo'n bepaling is bijvoorbeeld lekker, ranzig of naar knoflook. Smaken wordt dan op dezelfde manier gebruikt als andere ‘zintuiglijke’ werkwoorden, zoals ruiken, klinken en voelen: ‘Lavendel ruikt lekker’, ‘Deze cd klinkt goed’, ‘Het tapijt voelt lekker zacht.’ Lekker smaken is geen verhaspeling van lekker zijn en goed smaken; het is dus een ander geval dan duur kosten, dat een contaminatie is van duur zijn en veel kosten.

Het verschil tussen ‘De koffie smaakt lekker’ en ‘De koffie is lekker’ is dat ‘De koffie smaakt lekker’ wat subjectiever overkomt.

Versprekingen

?Is er een naam voor versprekingen van het type ‘oplepschepel’ (in plaats van opscheplepel) en ‘gekluifde kipkruidjes’ (gekruide kipkluifjes)?

!De gebruikelijkste aanduiding voor zulke versprekingen is spoonerisme (of spoonerism, op z'n Engels). Dit is een vernoeming naar de Engelsman W.A. Spooner (1844-1930), die aan het hoofd stond van het New College in Oxford en zich kennelijk vaak versprak. Volgens de verhalen zei hij bijvoorbeeld in plaats van ‘The Lord is a loving shepherd’ (‘De Heer is een liefdevolle herder’) ooit: ‘The Lord is a shoving leopard’ (‘De Heer is een duwende luipaard’).

De Engelsman W.A. Spooner (1844-1930), naar wie versprekingen als ‘oplepschepel’ zijn genoemd.
Vanity fair

Een enkele keer wordt in plaats van spoonerisme de term metathesis of metathese - letterlijk ‘tegenoverstelling’ - gebruikt. Dit is echter vooral een aanduiding in de taalkunde voor veranderingen in de lettervolgorde binnen een woord. Zo is het woord dertien door metathesis van de r ontstaan uit drie-tien, en op vergelijkbare wijze is ons woord pers uit het Franse presse ontstaan.

Wie op internet zoekt op spoonerism of William (A.) Spooner, kan hele lijsten met verhaspelde uitspraken vinden - niet alleen van Spooner zelf overigens.

Derde Wereld/derde wereld

?Schrijf je Derde Wereld of derde wereld? En hoe schrijf je het in een samenstelling met land?

!De juiste schrijfwijze is derde wereld - daar zijn de woordenboeken en spellinggidsen het over eens. Het wordt zonder hoofdletters geschreven omdat het geen geografische eigennaam is; er wordt geen vastomlijnd gebied mee aangeduid. Het is een omschrijving van die staten die niet tot de westerse landen (de ‘eerste wereld’) of de socialistisch-communistische staten (de ‘tweede wereld’, het voormalige Oostblok) behoren: de ontwikkelingslanden.

Samenstellingen met derde wereld worden aaneengeschreven; zo neemt het Groene Boekje derdewereldactivist, derdewereldland en derdewereldstad op. Het zijn drieledige samenstellingen, vergelijkbaar met bijvoorbeeld heteluchtkachel, langeafstandsloper en kortetermijnplanning.

PS/P.S./ps/p.s.

?Hoe schrijf je de afkorting van postscriptum onder aan een brief? En komt er daarna een dubbele punt?

!Een officiële afkorting van postscriptum is er niet: de afkorting ontbreekt in de woordenlijst van het Groene Boekje, en ook de officiële spellingregels bieden geen uitkomst. De gangbare afkorting van postscriptum is P.S. Onder andere de Spellingwijzer Onze Taal (2002), de Schrijfwijzer (2002) en De taalgids (1999) adviseren deze schrijfwijze. De meeste recente woordenboeken laten de punten achterwege, evenals de Van Dale-uitgave Afkortingen (2003), maar volgens ons is P.S. duidelijker en voor de meeste lezers herkenbaarder dan PS.

Volgens de Schrijfwijzer en De taalgids hoeft er na P.S. geen dubbele punt te staan en begint de eerstvolgende zin met een hoofdletter. Dus: ‘P.S. De afspraak van 30 april gaat niet door.’

N.B. Voor de afkorting N.B. geldt hetzelfde.

Hom of kuit

?Had de Onze Taal-rubriek ‘Hom of kuit’ niet beter ‘Haring of kuit’ kunnen heten? En wat betekent die uitdrukking eigenlijk precies?

!De oorspronkelijke uitdrukking - die al zo'n vijf eeuwen voorkomt - luidt haring of kuit willen hebben. Ze betekent: ‘duidelijkheid willen, precies willen weten hoe iets zit’. Later is ook de variant hom of kuit willen hebben ingeburgerd geraakt, vermoedelijk doordat hom (‘zaad van (mannetjes)vissen’) en kuit (‘visseneitjes’) zo vaak in dezelfde context voorkomen. De oudst bekende vermelding hiervan dateert van 1915.

Tegenwoordig komt de variant met hom zelfs vaker voor dan die met haring. Vreemd genoeg vermelden de meeste naslagwerken alleen haring of kuit willen hebben; het Idioomwoordenboek (1999) van Van Dale neemt als enige beide varianten op. De redactie van Onze Taal heeft niet alleen voor de titel ‘Hom of kuit’ gekozen omdat die vorm vaker voorkomt, maar ook omdat hij korter is en wat beter ‘loopt’.

De spreekwoordenverzameling Seeman (1681) van W. à Winschooten verklaart haring of kuit willen hebben als ‘een Vissers spreekwoord, die soo sij geen Haaring kunnen vangen, ten minste eenige geschoote kuit in haar Netten verneemen’. Volgens het spreekwoordenboek van K. ter Laan (1956) is de betekenis verschoven van ‘het een of het ander willen hebben’ via ‘het een of het ander willen weten’ naar ‘willen weten hoe het met de zaak gesteld is’.