|
| |
| |
| |
[Nummer 4]
| |
| |
| |
Welluidend desalniettemin
De mooiste woorden van onze taal
Marc van Oostendorp
Wat vindt u de mooiste woorden van het Nederlands? De afgelopen maanden werd de redactie van Onze Taal na een oproep overstelpt met bijzondere, fraaie en interessante woorden. Welke conclusies zijn er te trekken? Waarom klinkt het ene woord beter dan het andere? En wat heeft dat te maken met onze kindertijd?
Het Nederlands heeft prachtige woorden: friemelen bijvoorbeeld, lapzwans, euvel en aanmonsteren; lankmoedigheid en boterbabbelaar. Welk is het mooist? Als we al dat fraais in badpak over het plankier laten flaneren, wie wordt dan Miss Nederlands Woord 2004?
Om dat uit te vinden, deden de redacties van Onze Taal en Taalpost enkele maanden geleden een oproep, waarop honderden reacties kwamen. Aan bezoekers van een open dag van het Meertens Instituut in Amsterdam legden we in oktober vorig jaar dezelfde vraag voor. We vertelden er steeds bij dat het ons vooral om de klank van de woorden te doen was en minder om de inhoud. Iets meer dan 750 mensen gaven uiteindelijk antwoord op onze vraag. Nu beschikken we over een woordenlijst met ongeveer 1500 ingangen die, om welke reden dan ook, het lievelingswoord van iemand waren. De lijst is heel divers. Als we lang genoeg waren doorgegaan, en álle taalgebruikers gevraagd hadden, waren misschien uiteindelijk alle Nederlandse woorden wel als mooiste genoemd.
Toch staan sommige woorden veel vaker op de lijst dan andere. Er is zelfs een duidelijke winnaar: het woord desalniettemin werd in totaal 16 keer genoemd, door mensen die daarover - voorzover viel na te gaan - geen onderling contact hadden gehad. Andere woorden die vaak genoemd werden waren fluweel (11 keer), ooievaar, vlinder (10 keer), bollebozen, dommelen, melancholie (9 keer), konijn, kabbelen, lanterfanten, slampamper en wielewaal (8 keer).
| |
Goed in de mond
Vooral de hardnekkigheid waarmee desalniettemin bij elke oproep steeds weer opdook, is opvallend. Ook in een internetdiscussie over de vraag ‘Wat zijn mooie woorden?’ die in 2001 gehouden werd op de populaire jongerenwebsite FOK! wordt dit woord door iemand genoemd. Elke keer als je ongeveer vijftig Nederlandstaligen vraagt een mooi woord te noemen, zegt er wel iemand desalniettemin. Probeer het maar uit op het eerstvolgende verjaardagsfeestje.
Aan de betekenis kan het niet liggen. Volgens de grote Van Dale is evenwel een synoniem, maar niemand noemde dit woord als zijn of haar favoriet. Desalniettemin is bovendien een nogal ouderwets kantoortaalwoord, en dat soort woorden wordt meestal eerder lelijk gevonden; geen van de andere vermeldingen in de top-twaalf van mooie woorden komt uit dezelfde sfeer. Het moet dus bijna wel iets met de vorm van het woord te maken hebben: misschien zit het in het ritme, ‘tam-te-tam-te-tam’, of in de klinkers en de medeklinkers, in de prettige bewegingen in je mond bij het uitspreken van zo'n woord.
Illustratie: Frank Dam
Waarschijnlijk is bij elk woord in een mensenhoofd een verzameling instructies opgeslagen. Zij vertellen stembanden, tong en lippen hoe ze moeten bewegen
| |
| |
om het woord tot klinken te brengen. Het gaat bij de schoonheid van woorden mogelijk vooral om die bewegingen; niet om de pure klank, maar om de mondgymnastiek. Zelfs als je een woord alleen leest of denkt, hoor je het in je hoofd en worden die instructies geactiveerd, al doe je je mond niet open. Woorden waarbij die beweging op de een of andere manier prettig is, die ‘goed in de mond liggen’, vinden we daarom waarschijnlijk ook mooi.
| |
Tand- en lipklanken
Niemand heeft sensueler geschreven over het genoegen om een woord - of in zijn geval een naam - uit te spreken dan de Russisch-Amerikaanse schrijver Vladimir Nabokov. Al in de eerste alinea van zijn roman Lolita verlustigt de verteller Humbert Humbert zich in de naam van zijn minderjarige geliefde: ‘Lo-lie-ta: de tongpunt daalt drie treden het gehemelte af en tikt bij drie tegen de tanden. Lo. Lie. Ta.’
In de top-twaalf komen slechts twee medeklinkers voor die achter in de mond gemaakt worden.
De medeklinkers l en t maak je inderdaad door met het puntje van je tong het harde gehemelte en de tanden even aan te tikken: de subtielste manier van jezelf aanraken. Datzelfde geldt voor de d, de n en de s. Daarmee hebben we dan bijna alle medeklinkers van desalniettemin gehad. Als we daar nog bij optellen dat de klinkers ie en i óók worden gemaakt door het puntje van de tong iets omhoog te tillen, dan wordt het uitspreken van het favoriete woord bijna net zo'n heimelijk genoegen als dat van de naam van Humberts verboden liefde. Alleen de m-klank in de laatste lettergreep maak je anders, namelijk door je lippen even tegen elkaar aan te leggen en de lucht door je neus te laten stromen.
Nu lijken juist de klanken die we met onze lippen maken, in heel veel ingezonden mooie woorden voor te komen: de m, de b, de p, de v en de f, en onder de klinkers de uu, de oe en de oo. Alle woorden in de top-twaalf hebben er wel een paar, en sommige zitten er vol mee: bollebozen bijvoorbeeld, en fluweel. De tand- en lipklanken samen maken bijna de hele mooiewoordenschat uit. In de top-twaalf komen slechts twee medeklinkers voor die meer achter in de mond gemaakt worden (met de rug van de tong omhoog in de buurt van het zachte verhemelte): de ch in melancholie en de k in konijn en kabbelen.
| |
Vroege jeugd
Buitenlanders die commentaar geven op de klank van het Nederlands vinden onze ch- en g-klanken vaak niet mooi, en talen die in brede kring als welluidend worden gezien, zoals het Italiaans, hebben die klanken ook niet. Waarom is er zo'n verschil tussen medeklinkers voor en achter in de mond?
Vladimir Nabokov in zijn beroemde roman Lolita: ‘Lo-lieta: de tongpunt daalt drie treden het gehemelte af en tikt bij drie tegen de tanden. Lo. Lie. Ta.’
We zouden het onderscheid ook kunnen terugvoeren op onze vroege jeugd. De taalkundige Roman Jakobson - net als Nabokov een Amerikaan van Russische afkomst - toonde in 1941 aan dat kinderen, onafhankelijk van hun moedertaal, eerst de t-klank (voor in de mond) en de p-klank (bij de lippen) leren maken voordat ze aan een k-klank toekomen, terwijl mensen die door een hersenbloeding getroffen worden, omgekeerd de k als eerste verliezen. Misschien blijven mensen verknocht aan de klanken die ze als kind leerden, en misschien zitten de p's en t's wel dieper in onze hersenen ingebakken dan de k's.
Ritmisch zijn de woorden in de top-twaalf ook prettig: ze bestaan uit regelmatige opeenvolgingen van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen, en die lettergrepen bestaan uit regelmatige opeenvolgingen van klinkers en medeklinkers. Woorden als grond en aorta vinden mensen minder fraai (hoewel herfst nog wel een paar keer werd genoemd). Ook hier geldt weer dat kinderen in het begin eenzelfde voorkeur voor regelmatige patronen aan de dag leggen; een peuter zegt niet ‘slapen’ maar ‘sape’: medeklinker - klinker - medeklinker - klinker.
| |
Mooie gedichten
Een dichter zou zijn kennis van welluidende woorden kunnen inzetten om een mooi gedicht te schrijven. Enkele jaren geleden, in 2001, vroeg NRC Handelsblad zijn lezers hoe het ideale gedicht eruit zou moeten zien. Moest het rijmen (nee), welk onderwerp moest het behandelen (het raadsel van het bestaan), en wat moest de toon zijn (weemoedig)? Vervolgens werd een elftal dichters uitgenodigd om elk dit ‘ideale’ gedicht daadwerkelijk te schrijven. Helaas hebben die dichters daarbij geen enkel mooi woord gebruikt, althans geen enkel woord dat meer dan één lezer als mooi had aangemerkt. In totaal werd er gedicht met slechts negen woorden die elk door één lezer waren aangewezen: verwondering, klank (Simon Vinkenoog), horizon (Leo Vroman), weerga, pronte, deinen (llja Leonard Pfeijffer), heelal, barnsteen (Ingmar Heytze) en verlangen (Rutger Kopland).
| |
| |
| |
Vrede en liefde
Toch is het niet alleen de klank die een woord geliefd maakt. Als we de lijst mooie Nederlandse woorden zouden voorleggen aan een Chinees, zou hij er waarschijnlijk weinig genoegen aan beleven. Dat komt voor een deel misschien doordat hij niet weet hoe hij ze uit moet spreken, maar toch ook doordat hij niets bij die woorden voelt. Hoewel we in onze enquête vrij uitdrukkelijk hadden gevraagd om woorden die vooral een fraaie klank hadden - bij eerder onderzoek bleken woorden als liefde en vrede favoriet en dat wilden we nu eens niet - zijn er maar heel weinig mooie woorden genoemd met een onprettige betekenis, uitzonderingen als slampamper daargelaten.
Taalkundige Roman Jakobson toonde in 1941 aan dat kinderen eerst de t-klank en de p-klank leren maken.
Uit: J. Toman, The Magic of a Common Language. Cambridge MA, MIT Press, 1995
Opvallend vaak werden namen van vogels en andere dieren genoemd: dolfijn, doffer, konijn, lieveheersbeestje, ooievaar, vlinder, wielewaal en zwaluw allemaal meer dan één keer. (Een van de inzenders van wielewaal schreef overigens nauwelijks te weten hoe zo'n beestje eruitzag.) Ook de woorden vrede en liefde doken ondanks onze voorzorgsmaatregelen toch weer op. Wie weet gebruiken we voor aantrekkelijke zaken ook graag welluidende woorden, hoewel het dan niet duidelijk is hoe het zit met graag en moord, waarin de verhouding tussen vorm en betekenis verkeerd is.
‘Het mooiste woord is natuurlijk onomatopee. Het ritme is nooit overtroffen, het past in muziek alsof het ervoor gemaakt is.’
| |
‘Als een heel kort gedicht’
Waarom worden woorden mooi gevonden? Een kleine greep uit de toelichting die inzenders gaven bij hun keuze.
‘Het mooiste Nederlandse woord vind ik valsemunterij. Dit woord klinkt ambachtelijk. Ik heb het gevoel dat als iemand voor de rechter verschijnt op verdenking van valsemunterij, de rechter uit pure passie voor het woord de verdachte vrij zal spreken.’
‘Mijn mooiste woord is konijntje (dus niet konijn). Niet speciaal omdat het iets moois of iets liefs uitdrukt, maar omdat de klank precies het lieve en geinige uitdrukt van wat het betekent. Degene die het woord het best heeft uitgesproken, is Ernie van Sesamstraat. Aan de kant van de weg in een natuurgebied: “Oom Rudolf! Oom Rudolf! Ik zie een konijntje!”’
‘Heel mooi vind ik geheimenis. Waarom? Omdat het mysterie suggereert, maar zonder angst of verschrikking, er zit heel vee! belofte van goeds in dit woord.’
‘Snoodaard vind ik zo'n lekker ouderwets woord waarmee je iemand kunt beledigen zonder hem te beledigen!’
‘Het mooiste woord is natuurlijk onomatopee. Het ritme is nooit overtroffen, het past in muziek alsof het ervoor gemaakt is. Of je nu Beethoven of Eminem neemt, het woord past.’
‘Elders klinkt fris en sprankelend en duidt iets aan wat er eigenlijk niet is, en je daardoor aan bijna niets doet denken.’
‘Het mooiste woord in het Nederlands is schuddebuiken vanwege zijn koddig voltooid deelwoord: geschuddebuikt.’
‘Regenbogen klinkt als een heel kort gedicht.’
‘Mijn liefste woord is Yvonne, maar ik weet niet waarom. Ik ken niemand die zo heet.’
‘Een van mijn favoriete woorden is pingpong - omdat het zo mooi rijmt, een geluid nadoet dat er helemaal niet op lijkt en eigenlijk niets betekent. Dat zijn voor mij de mooiste, de woorden die niets betekenen.’
‘Mooie woorden vind ik vaak in aardrijkskundige namen. Vanaf de kennismaking met de stad Sint-Petersburg - en dan vooral haar Russische tegenhanger Dnjepropetrovk.’
| |
Zeg maar
In dezelfde enquêtes vroegen we ook naar lelijke woorden, maar daarbij vonden de meeste mensen het heel moeilijk om niet te denken aan de betekenis, of aan het soort mensen dat een bepaald woord doorgaans gebruikt. De hoogste scores werden hier behaald door het kan niet zo zijn dat, zeg maar (20 keer), absoluut, implementatie, zich irriteren aan,
| |
| |
middels (19 keer), doei, we gaan ervoor, kids, meerdere (keren) en hun zeggen (18 keer). Dit zijn allemaal mode-uitdrukkingen, stopwoorden en recente taalontwikkelingen. Aan de vorm kan het in deze gevallen niet liggen: hoewel er iets meer k- en g-klanken in dit lijstje staan, is het woord doei wat de vorm betreft bijna onberispelijk - er ontbreekt alleen een onbeklemtoonde lettergreep. Kennelijk helpt dat niet; alles wordt lelijk als de verkeerde mensen het zeggen.
Kennis over wat mooie woorden zijn, is tegenwoordig overigens geld waard. Er zijn genoeg grote bedrijven die steeds nieuwe merknamen nodig hebben en daar ook geld voor willen betalen. Aangenamer is het om puur voor het plezier nieuwe woorden te bedenken die prettig zijn om uit te spreken en mooi om te horen: nummerplaat, bezoedelen, meizoentje, pimpelpaars, minimum, boedelbak.
Meestal zijn de mensen zich niet bewust van de klanken die ze maken. In een gemiddelde vergadering is het ook verstandig om bij de inhoud te blijven en niet te veel te letten op de manier waarop je mond beweegt. Toch kan het aardig zijn om af en toe wat afstand te nemen en te voelen hoe subtiel de bewegingen zijn die je maakt in je mond; hoe je tong je verhemelte afhuppelt als je de naam van je geliefde zegt. Dan wordt elk woord welluidend. Er is veel treurnis op de wereld, maar wij hebben gelukkig onze tong nog, en onze moedertaal.
| |
Onderzoek
Het onderzoek naar mooie woorden is voorlopig nog niet afgerond. De geselecteerde mooie woorden gaan deel uitmaken van een nieuw onderzoekje, waaraan u ook kunt deelnemen. Op de website van Onze Taal staat een toets waarbij u van een tiental paren woorden steeds kunt zeggen welk woord u het mooist vindt. Na afloop van de toets kunt u zien welke woorden het hoogst scoren. Benieuwd of desalniettemin het mooiste woord van het Nederlands blijft? Vindt u het schandelijk dat uw favoriete woord nog niet genoemd is? Doe mee op www.onzetaal.nl/2004/4/mooiwoord.html.
Te zijner tijd komen we in Onze Taal graag op dit onderzoek terug.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd