Onze Taal. Jaargang 73

[p. 64]

Etymologica
Waar komt de ui vandaan?
Nicoline van der Sijs

Snoet en snuit betekenen hetzelfde, vanwaar dan dat klankverschil? En wat is de relatie tussen beduusd en duizelen? En tussen gluren en loeren? Daarover gaat deze aflevering van ‘Etymologica’.

In 1977 had de Achterhoekse popgroep Normaal een hit met het nummer ‘Oerend hard’, waarin de volgende regels voorkomen:

Oehoe oehoerend hard
scheurden zie na de cross

naar huus

Oehoe oehoerend hard
Want dan waren zie eerder

thuus

En een bekend liedje van Alexander Curly begint met de regel: ‘Guus, kom naar huus, want de koeien staan op springen’. Ook de Limburgse groep Rowwen Hèze zingt geregeld over naar huis gaan, zie bijvoorbeeld deze regels uit het liedje ‘De lamp ging oet’:

ik wiet 't nog good ik zaag

'm stoan

ik haj beater nar hoes toe
kunnen goan toen heej meej

aankeek

De vorm hoes is algemeen bekend door het Saksische boerderijtype ‘los hoes’, te vinden in Twente en de Achterhoek. Los betekent ‘open’: de woning en de schuur van een los hoes vormden oorspronkelijk één ruimte.

Hoes - huus - huis: drie verschillende klankvormen voor hetzelfde woord. Dezelfde klankvariatie oe - uu - ui vinden we ook in het bekende oelebord, ook wel voorkomend als ulebord (of uilenbord, aldus Van Dale): de naam van het driehoekige houten bord dat in vooral Friese en Groningse boerderijen tegen de nokbalk is aangebracht en dat is voorzien van vlieggaten voor uilen, zodat deze de muizen kunnen weghouden - vandaar de naam.

In welke dialecten komen oe, uu of ui voor? Uit het op de bladzijde hiernaast afgebeelde dialectkaartje van huis blijkt dat de oe-vorm in het uiterste oosten en in Friesland voorkomt, dat in het zuidwesten en middenoosten de uu-vorm wordt gebruikt, en in het westen en midden van Nederland en België de ui-vorm. De ui-vorm is bovendien de vorm van de standaardtaal.

Van hoes naar huus

Wat is de oudste vorm en welke klankveranderingen hebben zich voorgedaan? De oorspronkelijke vorm was hoes. Tijdens het Frankische Rijk, van ongeveer 500 tot de negende eeuw, vond er een klankverschuiving plaats van oe naar uu. De verschuiving begon waarschijnlijk in het zuiden, onder invloed van het Frans. De Latijnse klank [oe] veranderde in het Frans namelijk in [uu]: zo werd het Latijnse murus, uitgesproken als [moeroes], in het Frans mur [muur]. Vervolgens kreeg het Latijnse leenwoord muur ook in het Nederlands de uitspraak [muur]. De [uu]klank breidde zich hierna uit naar andere woorden: in het Middelnederlands komt vrijwel uitsluitend de spelling uu voor, vergelijk bruun, buuc, dusent, huus en muus.

Van huus naar huis

In de Renaissance vond er een belangrijke klankverschuiving plaats: de lange uu veranderde in de tweeklank (diftong) ui: bruun, buuc, duum, dusent, duve, huus, muus, suut, uut/ute en vuust werden bruin, buik, duim, duizend, duif, huis, muis, zuid, uit en vuist. Deze klankverschuiving vond tegelijkertijd plaats met de verandering van de lange i in de tweeklank ij, die is beschreven in de ‘Etymologica’-aflevering van mei 2003: bliven, driven, rike en swine werden blijven, drijven, rijk en zwijn. De klankverschuiving vond niet plaats voor een r, daarom zeggen we ‘gier’, ‘lier’ en ‘wierook’, en niet ‘gijr’, ‘lijr’ en ‘wijrook’ (in dier is trouwens sprake van een oorspronkelijke [ie]-klank, anders dan ik in mei beweerde). Precies hetzelfde geldt voor de klankverschuiving van uu naar ui: uit buur, duur, guur, huur, muur, stuur, turen, vuur en zuur blijkt dat de uu bewaard is gebleven voor een r.

De klankverandering heeft, net als de verandering van i in ij, plaatsgevonden in het Hollands en in zuidelijke dialecten (maar niet in het West-Vlaams), waarschijnlijk onafhankelijk van elkaar. Dat blijkt onder andere uit het feit dat de verandering niet helemaal identiek is: in het Brabants ontwikkelde de lange uu zich tot [oi], en zei men dus iets als [hois].

De koekoek, die in het Middelnederlands ‘cuccuc’ werd genoemd, zou volgens de normale klankontwikkeling ‘kuikuik’ moeten heten.

Haus en house

Vanuit het Hollands verbreidde de klankverschuiving zich verder over het Nederlandstalige gebied, maar tot op heden is ze in veel dialecten niet doorgedrongen. De grenzen van de gebieden waar momenteel ‘ui’ wordt gezegd, vallen grotendeels samen met die waar de lange i is gewijzigd in ij: de verschuivingen traden dus niet alleen tegelijkertijd op, maar globaal tevens in hetzelfde gebied. Uit de kaart blijkt dat de oudste klank, de [oe], helemaal naar de periferie is verdrongen; de jongere [uu] ligt tussen de nieuw ontwikkelde klank [ui] en het oudere [oe] in. Hoe ouder de klank, hoe verder hij dus van het vernieuwende centrum is komen te liggen. Volgens de kaart wordt in Frans-Vlaanderen de uu uitgesproken in de richting van eu ([heus]); tegenwoordig meent men echter dat ook daar de uitspraak [huus] gebruikelijk was.

In het Hoogduits (niet in het Nederduits) en het Engels heeft een vergelijkbare klankverschuiving plaatsgevonden: ‘huis’ luidt in het Hoogduits Haus en in het Engels house. Uit het Engelse sour en het Hoogduitse sauer ‘zuur’ blijkt

[p. 65]

dat de verandering, anders dan in het Nederlands, in die talen ook voor de r plaatsvond. In het Engels en Hoogduits is de uitspraakwijziging verder gegaan dan in het Nederlands, naar [aau]. Dat komt waarschijnlijk doordat de verandering in het Duits en het Engels niet via de tussenvorm uu is gegaan: de oorspronkelijke Germaanse [oe]klank is onmiddellijk gewijzigd in [aau].

Sproet en ruzie

De nieuwe tweeklank ui werd de standaarduitspraak voor het hele Nederlandse taalgebied. In incidentele gevallen gebruikt het Standaardnederlands evenwel oe of uu in plaats van de verwachte ui. Vergelijk de volgende woordparen met oe/ui-wisseling: doezelig naast duizelig, groezelig naast gruis, knoest naast knuist, loeren naast gluren, smoel naast muil, snoet naast snuit, sproet naast spruit, en toet, toeten naast tuit, tuiten. Een oude uu is bewaard gebleven in ruzie en beduusd (naast duizelen); denk ook aan duvel, duzend en gruzelementen. Dit kan het gevolg zijn van ontlening uit een Oost-Nederlands dialect, waar de klankverschuiving niet heeft plaatsgevonden. Niet in al deze gevallen zal echter sprake zijn van ontlening uit een oostelijk dialect. Soms zal een oude klank bewaard zijn gebleven. De diftongering (de verandering van eenklank in tweeklank) werd namelijk niet in álle woorden toegepast; met name in huiselijke, agrarische woorden (zoals poes, en boer naast buur) bleef de oorspronkelijke klank soms behouden. Ook kan betekenisverschil tussen de twee woorden van een woordpaar (sproet - spruit, toet - tuit e.d.) ervoor gezorgd hebben dat de klankverschillen bewaard bleven.

En tot slot kan klanknabootsing een rol gespeeld hebben. Klanknabootsingen volgen immers niet per definitie de gewone klankontwikkeling. De koekoek, die in het Middelnederlands ‘cuccuc’ werd genoemd, zou bijvoorbeeld volgens de normale klankontwikkeling ‘kuikuik’ moeten heten, zoals de ‘ule’ nu ‘uil’ wordt genoemd. De relatie tussen de klank in de realiteit en die van het woord is echter in deze gevallen gehandhaafd: het geluid van de vogel klinkt nu eenmaal als [koekoek], terwijl het geluid van de ‘ule’/‘uil’ minder geprononceerd is en daarom waarschijnlijk niet gehandhaafd is in de naam. Ook in poes kan klanknabootsing er de oorzaak van zijn dat de oorspronkelijke [oe]-klank bewaard is gebleven, hoewel niet zeker is wat het benoemingsmotief is geweest: het dier kan genoemd zijn naar de lokroep van de mens, of naar het geluid dat het produceert als het blaast.

Verspreiding van de verschillende uitspraakvarianten van huis.
Groen (oost) = hoes; rood = huus; wit = huis; rood gearceerd = heus.
Uit: G.G. Kloeke, Herkomst en groei van het Afrikaans. Leiden, Universitaire Pers Leiden, 1950

Bui

De nieuw ontstane ui viel samen met een van oorsprong andere [ui]-klank, zoals ook de [ei]-klank deels teruggaat op een oude i en deels een andere herkomst heeft. De tweede ui komt voor in woorden als bui, kuieren, lui en sluier (teruggaand op Germaanse korte of lange u + j) en in leenwoorden als duit, fluit, fruit, muiten, pui en trui. Dat deze ui waarschijnlijk oorspronkelijk anders klonk, blijkt uit zeventiende-eeuwse spellingen als buey ‘bui’, deuyt ‘duit’, fleuytjen ‘fluitje’, freut ‘fruit’, gespeuit ‘gespuid’, keuyertje ‘kuiertje, wandelingetje’, meuiten ‘muiten’, luey ‘lui’ en peuye ‘pui’.

Ongetwijfeld tot vreugde van vele generaties schoolkinderen is het verschil in oorsprong van de [ui]-klank niet in de spelling bewaard gebleven, anders dan bij de [ei]-klank, waar het verschil tussen ij en ei tot op heden een struikelblok vormt. De reden dat er geen spellingverschil tussen de twee samengevallen [ui]-klanken gemaakt wordt, is waarschijnlijk gelegen in het feit dat de al bestaande tweeklank ui in slechts weinig woorden voorkwam.