Onze Taal. Jaargang 73

[p. 50]

Gesneden brood en benen vol glasscherven
Een pleidooi voor wielerjargon
Rik Vanwalleghem - sportverslaggever De Standaard

Weinig jargon is zo bloemrijk als wielerjargon. Wielrennen is emotie en daar hoort nu eenmaal geen academische taal bij, betoogt de Vlaamse wielerjournalist Rik Vanwalleghem. ‘“Hij heeft het lastig” is een zinnetje dat niet past bij een man die zit te sterven op een fiets. Dan zeg of schrijf je: “Bij hem wordt alles nu zwart.”’

Tijdens wielerwedstrijden gebeuren er dingen waarvan een buitenstaander zich misschien niet direct een voorstelling kan maken. In het wielerpeloton rijden soms ‘strijkijzers’ mee, het komt voor dat renners ‘een gat dichtrijden’, zich ‘de kledders uit de neusgaten fietsen’ en soms ‘met het vuur in de broek zitten’. Renners zijn bovendien amateur-entomologen met interesse voor ‘wespen’ en ‘kevers’, en ze hebben een voorkeur voor ‘brood dat gesneden is’.

Waar hebben die lui het allemaal over? Waarom spreken ze zo geheimzinnig? Waarom gebruiken zij jargon? Dat heeft in de eerste plaats te maken met de beslotenheid van de wielerwereld. Ik was onlangs in Hamilton (Canada) in verband met de wereldkampioenschappen wielrennen aldaar. Ik kwam er krek dezelfde mensen tegen als tijdens de Ronde van Vlaanderen, of als in de Ronde van Qatar of als in de Ronde van Frankrijk (of de ‘Toer de Frans’, zoals men in Nederland pleegt te zeggen). De wielerwereld bestaat uit maximaal vijfduizend mensen - een dorp dus - verenigd rond de totempaal van de fiets. Het is een besloten sociale groep met een gedeelde passie. Daar moet onvermijdelijk een jargon van komen.

‘Afzien bij de beesten’

Daarbovenop is er een historische factor. De wielersport is haast anderhalve eeuw oud, en in de loop der jaren werd er een wielerwoordenschat ontwikkeld die telkens weer zichzelf uitvond, waarbij met een eigen taal tradities werden gekneed. Belangrijk is het ook om te bedenken dat sport emotie is. Sterke gevoelens zijn niet gediend van academische taal, maar hebben juist behoefte aan een barokke terminologie, aan woorden en uitdrukkingen die evenzeer tot de verbeelding spreken als de situaties die ze moeten oproepen. Dat geldt eens te meer omdat wielrennen lijden is, oftewel ‘afzien bij de beesten’. ‘Hij heeft het lastig’ is een zinnetje dat niet past bij een man die zit te sterven op een fiets. Dan zeg of schrijf je: ‘Bij hem wordt alles nu zwart’, of ‘Zijn benen zitten vol glasscherven.’

En over een tot mislukken gedoemde ontsnappingspoging schrijf je niet: ‘Hij ontsnapte, maar iedereen wist dat hij een slecht renner was die zich aan een uitzichtloze vlucht waagde’ (dat zou uit Het Financieele Dagblad kunnen komen), maar bijvoorbeeld: ‘Hij gaf er een snok aan, maar het peloton wist dat hij een pannenkoek was die zich in een chassepatat ging doodrijden’ (typisch iets uit een Vlaamse sportkrant).

Bloemrijk en opgeblazen

Is het gebruik van wielerjargon erg? Helemaal niet, integendeel. Het is zonder meer heerlijk om te kunnen schrijven: ‘Daarna hing hij kilometerslang aan de rekker en kwam ten slotte in een mongolenwaaier terecht’, in plaats van het dodelijk saaie ‘Hij kon het tempo niet meer volgen en kwam terecht in een groepje gelosten.’ (Meer voorbeelden in het kader twee bladzijden verder.) De wielerverslaggever is de gelukkige en dankbare erfgenaam van een stel voorvaderen die ronduit verplicht waren hun literaire talenten te gebruiken. Ze waren namelijk nauwelijks op de hoogte van wat er zich tijdens een wielerwedstrijd afspeelde. De wielerverslaggever kon zijn fantasie dan ook de vrije loop laten. Daarbij introduceerden journalisten als Henri Desgrange, ook de vader van de Tour, en Karel Van Wijnendaele, ook de stichter van de Ronde van Vlaanderen, een heel eigen stijl, en werden zinsneden geproduceerd die uitgroeiden tot staande uitdrukkingen.

Van Wijnendaele gebruikte een barokke, sterk door zijn West-Vlaamse dialect beïnvloede taal, wat resulteerde in stijlbloempjes die nu nog enkel onze lachlust opwekken:

-	Fiorenzo Magni putte het laatste greintje macht uit zijn vergaarbak om de kelk tot op de bodem leeg te drinken.
-	In de smidse der beproeving wordt het karakter gestaald.
-	Juist treedt de lente in. Eene nieuwe Lente, en een nieuw geluid, zong destijds dichter Gorter. Voor ons is het 't geluid der ronkende wielen, der snadderende fietsen over het krakende kiezel onder

[p. 51]

velobanden. Het is het zoete vooisje van het oude leven dat herkiemt met eeuwigjeugdigen lust... Het is de blijde hergeboorte van dien vrolijken, opmonterenden tijd van openluchtspel.

Rik Vanwalleghem: ‘De wielerverslaggever is de gelukkige en dankbare erfgenaam van een stel voorvaderen die ronduit verplicht waren hun literaire talenten te gebruiken.’
Foto: Bart Versteeg

Dat ‘openluchtspel’ was dan de Ronde van Vlaanderen. En begrijpt u nog iets van de volgende zin?

Hilaire smeet zijn kloefen af, en er was direct look in den meersch. Op de kalseide was het krabeulen, alles viel brokke vaneen. De pompernijen zorgden bij Vervaecke en Rebry voor een rammeke op hun rug, dat was tjolen en krabeulen tot ze erbij sneefden.

Ik denk dat toen, en nu nog, enkel wielerjournalisten dergelijke bloemrijke en opgeblazen taal konden gebruiken. Maar ze sprak tot de verbeelding van het volk. Tussen de twee wereldoorlogen werd in de trein ten behoeve van de talrijke analfabeten voorgelezen uit de Sportwereld. Over Van Wijnendaele wordt gezegd dat hij zijn volk leerde lezen.

Franse invloed

Van Wijnendaele werd als organisator en als journalist in hoge mate beïnvloed door de Franse wielercultuur. Die dreef op een ongelofelijk rijke soep van sappige wielertermen en -uitdrukkingen. Veel Nederlandse wielerzegswijzen zijn letterlijke vertalingen uit het Frans, zoals de man met de hamer (‘l'homme au marteau’), de deur dichtdoen (‘fermer la porte’), een tandje bijsteken (‘mettre une dent de mieux’) en in iemand zijn wiel springen (‘sauter dans la roue’).

Parallel met de successen die de Flandriens in Frankrijk behaalden, veroverde het Franse wielerjargon eerst Vlaanderen. Daar neemt het wielervolkje trouwens nu nog altijd woorden in de mond als délégué, arrivée, bidon of domestique, en worden onderdelen van een fiets aangeduid als jante, fourche, derailleur, plateau en braquet. Veel Vlamingen kennen de standaardterminologie voor fietsonderdelen niet. Als je een Vlaamse wielertoerist vraagt hoe het zit met zijn balhoofd, denkt hij dat je informeert naar zijn alcoholgebruik.

In de geschreven taal daarentegen legden de Vlaamse journalisten zich in een puristische en anti-Franse reflex de discipline op Nederlandse equivalenten te vinden voor de Franse woorden die klakkeloos in de spreektaal waren overgenomen. Dat leidde tot gallicismen als sportdirecteur (in plaats van ploegleider) of liefhebbers (in plaats van amateurs).

Vlaamse en Nederlandse wielertaal

Toen het wielrennen ook in Nederland populair werd, drong ook daar het wielertaaltje door. Maar de weerstand tegen vreemde woorden was er veel kleiner. Het gebruik van Franse en later Engelse woorden staat er juist chic.

Het verschil tussen het wieler-Nederlands dat in Nederland en in Vlaanderen geschreven werd, vormde het onderwerp van twee licentiaatsverhandelingen aan de universiteit van Gent. De eerste werd geschreven in 1991, de tweede in 2002. Uit die studies blijkt onder meer dat men in Nederland graag Franse woorden gebruikt: Tour de France tegenover Ronde van Frankrijk (het tijdschrift Wieler revue bracht enkele jaren terug het Livre d'or van de Tour de France uit), attaqueren tegenover aanvallen, etappe tegenover rit, chef d'équipe tegenover kopman, en coureur tegenover renner.

De jongste jaren sijpelt ook in de wielerwereld, in zowel Nederland als Vlaanderen, steeds meer Engels door. Woorden als finish, frame, toeclips, prof, coach, race en shirt zijn gemeengoed geworden.

Hoewel de verschillen tussen het Nederlandse en het Vlaamse wielerjargon kleiner worden, gebruiken we nog steeds in een vijfde van de wielergevallen in Zuid en Noord een verschillende term. Een ‘materiaalwagen’ bestaat niet in Vlaanderen, die heet bij ons een ‘volgwagen’. De ‘baan’ heet bij ons ‘piste’, en in Nederland ‘sprinten’ de renners, bij ons ‘spurten’ ze.

Doping

In het begin gaf ik vier redenen waarom er wielertaal wordt gebruikt: de beslotenheid van het wielerwereldje, de betrekkelijk lange historie van het wielrennen, het feit dat sport emotie is, en de dramatische kant van het wielrennen. Maar er is nog een vijfde. Want een strikt eigen taal wordt natuurlijk ook gebruikt als er in een bepaald milieu potjes gesloten moeten blijven, als men geen pottenkijkers duldt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de wielersport een onwaarschijnlijk hermetisch jargon wordt gebezigd voor alles wat met doping te maken heeft. We kunnen dan haast van codetaal spreken.

[p. 52]

Als renners zeggen dat er na de wedstrijd een ‘receptie’ wordt georganiseerd, dan hebben ze het over een dopingcontrole. Wielerploegen gebruiken ook ‘wasmachienen’, niet om truien en broeken te wassen, maar om de hematocrietwaarde van bloedstalen te bepalen. Ook op het woordje doping rust een taboe. Doping werd in de loop der tijden aangeduid als ‘accuzuur’, ‘stimul’ en ‘spul’ tout court. Een ‘negertje’ was een zwart pilletje dat amfetamines bevatte. Een ‘tonton’ verwees naar het product Tonedrone, ook een amfetamine. De ‘pot belge’ stond voor een cocktail van verschillende elkaar versterkende dopingproducten.

Momenteel loopt er in België een gerechtelijk onderzoek tegen enkele profrenners nadat bij telefoontaps was gebleken dat zij het in gesprekken met een veearts geregeld hadden over ‘wespen’, ‘kevers’ en ‘gesneden brood’. Wesp staat voor ‘Aranesp’, een soort super-epo, en kever waarschijnlijk voor een dosis Undestor, een testosteron. Maar wat zou gesneden brood kunnen betekenen? Misschien gaat het gewoon om een brood dat gesneden is?

Wielertaal

Een wielerjournalist zal niet snel iets schrijven als ‘Eerst kwam hij nog goed de hellingen over, maar daarna had hij een inzinking en deden zijn benen pijn. Hij reed trager en trager en werd ingelopen.’ Hij zal kiezen voor:

Aanvankelijk vloog hij nog de kaskes op, tot hij lucht begon te pompen en flanellen benen kreeg. Hij draaide vierkant en werd ten slotte opgegeten door de groep.

En in plaats van ‘Hij spurtte niet erg reglementair. Hij fietste niet mooi rechtdoor en sneed links iemand de pas af’ zal hij liever iets schrijven als:

Hij was een geboren wringer. Eerst deelde hij midden het pak een zwieper uit, daarna deed hij links de deur dicht.

Ook zal hij niet snel te betrappen zijn op ‘Uitgeput bereikte hij de aankomst, waar hij aan een bloedcontrole werd onderworpen.’ Hij geeft de voorkeur aan:

Uitgewoond bereikte hij de aankomst, waar hij tot overmaat van ramp werd opgewacht door een stel vampieren.