Onze Taal. Jaargang 73

[p. 22]

Van alien tot ma Flodder
Aan speelfilms ontleende woorden en uitdrukkingen
Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Eind januari trekken filmliefhebbers weer massaal naar Rotterdam, waar dan het 33ste internationale filmfestival plaatsvindt. Ter gelegenheid daarvan gaat Ton den Boon in op enkele woorden en uitdrukkingen die via het witte doek onze taal hebben bereikt.

Alien, basic instinct, bodysnatchers, close encounters, paparazzi - het is een bonte verzameling woorden en uitdrukkingen die één ding met elkaar gemeen hebben: allemaal zijn ze via de bioscoop het Nederlands binnengekomen. Ze fungeren namelijk niet alleen als naam van een film (of een filmpersonage), maar ook als toespeling op of soortnaam voor een verschijnsel dat zich uit de filmwereld losgeweekt heeft en in onze taal een eigen leven is gaan leiden.

Er zijn zeker honderd woorden en uitdrukkingen in het Nederlands rechtstreeks ontleend aan populaire speelfilms. Een enkel woord is al zó in onze taal ingeburgerd dat de grote Van Dale het vermeldt. Rambo (volgens Van Dale een ‘stoere dommekracht’) is bijvoorbeeld een recente aanwinst.

Signor Paparazzo (vierde van links), de societyfotograaf in de film La dolce vita.
Uit: Bob Wallagh, La dolce vita (Het zoete leven). Maastricht, Leiter-Nypels

De meeste van zulke woorden en uitdrukkingen zijn van oorsprong Engelstalig. Dat heeft natuurlijk te maken met de dominantie van Hollywood in de productie van grote publieksfilms. Daaraan hebben we dan ook soortnamen te danken als bodysnatcher (‘buitenaards wezen dat iemands plaats en functie inneemt’, naar Don Siegels sciencefictionfilm Invasion of the Body Snatchers, 1956), dirty dancing (‘erotisch dansen’, naar Emile Ardolino's muziekfilm Dirty Dancing, 1987) en killing fields (‘locaties waar massale slachtpartijen hebben plaatsgevonden’, naar Roland Joffés oorlogsfilm The Killing Fields, 1984). Twee heel bekende voorbeelden zijn alien en deep throat.

Alien

Vroeger heetten marsmannetjes en andere ‘extraterranen’ in goed Nederlands ‘buitenaardse wezens’. Sinds in 1979 Ridley Scotts eerste Alien-film in première ging, heeft buitenaards wezen in onze taal concurrence gekregen van zijn Engelstalige pendant alien. Dankzij een ware stroom van zogenoemde sciencefictionblockbusters met alien in de titel (Alien, Aliens, Alien³, Alien: Resurrection) raakte dat woord langzamerhand algemeen verbreid in het Nederlands. Zelfs zó dat alien eigenlijk allang een plaatsje in de grote Van Dale heeft verdiend. Allereerst is er het veelvuldige vrije gebruik van alien in de betekenis van ‘buitenaards wezen’ in contexten als ‘Rembrandt (...) is een alien, net als bijvoorbeeld Mozart. Zo veel talent, daar kunnen wij als gewone mensen niet bij’ (Het Parool 3-11-2001). Maar ook doordat het woord steeds vaker in de figuurlijke betekenis van ‘wereldvreemde persoon’ of ‘buitenstaander’ wordt gebruikt. Zo wordt Balkenende op internet weleens voor ‘alien’ uitgemaakt.

Deep throat

Deep throat (letterlijk ‘diepe keel’) is in het Nederlands een vrij algemene aanduiding voor een anonieme maar goed ingevoerde informant geworden, maar een enkele maal komt het woord ook in een andere betekenis voor, namelijk ‘vorm van fellatio waarbij iemand de penis achter in de keel neemt’. In deze laatste betekenis is deep throat ontleend aan de titel van de bekendste en lucratiefste pornofilm ooit: Deep Throat (1972) van regisseur Gerard Damiano, waarin pornoactrice Linda Lovelace (de toneelnaam van Linda Boreman, 1949-2002) met verve de consequenties trekt uit de ontdekking dat haar clitoris op een nogal ongebruikelijke plaats zit, namelijk achter in haar keel.

Toen Deep Throat verscheen, luidde het Watergate-schandaal in de Verenigde Staten de ondergang van president Richard Nixon in. De voor ‘Tricky Dick’ belastende informatie die de Washington Post publiceerde, was afkomstig van een zegspersoon nabij de president, die zijn informatie periodiek doorspeelde aan twee journalisten van de ‘Post’: Robert Woodward en Carl Bernstein, de latere auteurs van het in 1976 verfilmde boek All the President's Men. Als hommage aan de populaire fellatiofilm gaf een redacteur van de Washington Post deze zegspersoon de bijnaam

[p. 23]

Deep Throat: de anonieme informant had net zo'n gouden strot als Linda Lovelace.

Naast Engelstalige filmuitdrukkingen zijn er in onze taal ook een paar anderstalige ontleningen aan de filmwereld. Twee voorbeelden zijn bleierne Zeit (‘een zwarte periode, een moeilijke, loodzware tijd’, genoemd naar de Die bleierne Zeit (1981) van Margarethe von Trotta) en grande bouffe (‘een schranspartij’, ontleend aan La grande bouffe (1973) van Marco Ferreri). Maar er zijn er meer.

Paparazzo

Het voorbeeld bij uitstek van een volledig ingeburgerde filmnaam is wel paparazzo. Inmiddels is dat een algemene benaming voor een ‘opdringerige persfotograaf die op straat beroemdheden probeert te fotograferen, bij voorkeur in scandaleuze situaties’ (Van Dale), maar van oorsprong is Paparazzo de naam van een bijfiguur uit de film La dolce vita (1960) van Federico Fellini (1920-1993). Daarin speelt Signor Paparazzo (Walter Santesso) een op sensationele en scandaleuze foto's van de beau monde beluste fotojournalist in het ‘Hollywood aan de Tiber’, zoals Rome dankzij zijn grote populariteit bij Hollywoodsterren in de jaren vijftig werd genoemd. Het personage Paparazzo is op zijn beurt geïnspireerd op een historische figuur: Tazio Secchiaroli (1925-1998), een van de bekendste Romeinse societyfotografen die in de jaren vijftig de Via Veneto, dé uitgaansstraat in Rome, onveilig maakten met een destijds nieuwe, agressieve vorm van fotojournalistiek, waarbij op onbewaakte ogenblikken gevoelige plaatjes van royalty en filmsterren werden gemaakt. Paparazzo is lange tijd alleen een ongunstige benaming geweest voor roddelpersfotografen, maar de afgelopen jaren lijkt het zich tot geuzennaam te ontwikkelen, nu Neerlands bekendste societyfotograaf, Joop van Tellingen, zich in een reclamefilmpje voor Center Parcs publiekelijk laat voorstellen als ‘paparazzo’.

Familie Flodder

Ook de Nederlandse filmcultuur heeft enige invloed op onze taal uitgeoefend, vooral dankzij de speelfilm Flodder (1986) van regisseur Dick Maas. Dat is een nogal hilarische film over een asociaal, gebroken gezin dat dankzij de tussenkomst van een welzijnswerker een huis krijgt toegewezen in een villawijk. Daar maken de zelfstokende en sigarenrokende Ma Flodder en haar criminele kinderen de buurt onveilig met hun onaangepaste gedrag.

De film wordt met 2,3 miljoen bezoekers een eclatant succes. Reden genoeg voor een vervolg. In 1992 gaat Flodder in Amerika in première, in 1995 gevolgd door Flodder 3. Tussendoor is er op de Nederlandse televisie ook een op de film geïnspireerde dertiendelige serie te zien. Het gevolg? De familie Flodder wordt in de jaren negentig een begrip en er is al snel geen Nederlander meer die haar niet kent. De woordgroep familie Flodder komt in de omgangstaal terecht als soortnaam voor een ‘ordinaire, asociale familie’. Elke gemeente blijkt wel zo'n familie te hebben en in sommige plaatsen zijn er voor dergelijke ‘Floddergezinnen’ (Rotterdams Dagblad, 6-5-2003) inmiddels zelfs speciale ‘Flodderwoningen’ (Het Parool, 7-5-1994).

Naast de familie Flodder is ook Ma Flodder een begrip geworden. Ma Flodder staat voor een slonzige, meestal alleenstaande moeder van asociaal en overlast veroorzakend kroost: ‘De meeste “Ma Flodders” zijn in een neerwaartse spiraal geraakt van uit de hand gelopen schulden, drank, relatieproblemen en soms geen werk’ (ANP, 16-1-1996). Bij Ma Flodder ligt de nadruk overigens niet zozeer op haar onaangepastheid en de overlast die haar gezin veroorzaakt, als wel op haar slonzigheid. En in die betekenis is Ma Flodder de bron van inspiratie voor een nieuwe variant op het al langer bestaande woord verfloddering. Zo beweert de erkende beauty Daphne Deckers, die naar eigen zeggen soms de hele dag thuis in joggingbroek achter de computer zit te werken, in een interview: ‘Je “ver-Ma-Floddert” trouwens wel heel snel als je thuis werkt’ (de Volkskrant, 8-6-2002). En dat vrije gebruik levert Ma Flodder in de toekomst ongetwijfeld een voortbestaan in het woordenboek op.

In de loop van 2004 verschijnt ervan Ton den Boon een boekje over filmwoorden in de Nederlandse taal. Suggesties kunt u mailen naar [e-mail].