Onze Taal. Jaargang 73

[p. 14]

Van allochtonenstop tot zwartekoppenziekte
Nieuwe woorden van 2003
Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

De opkomst van de dodelijke longziekte SARS en de recessie in de eurozone waren enkele ontwikkelingen die het afgelopen jaar veel aandacht opeisten - zó veel dat ze hun sporen hebben nagelaten in de taal. Ton den Boon verzamelde de nieuwe woorden van 2003, en selecteerde de achttien opvallendste.

Was er recentelijk elk jaar wel een dominant thema in de uitbreiding van onze taal aan te wijzen, in 2003 werd onze woordenschat door van alles en nog wat vergroot. Kippenpest, een killervirus in het Verre Oosten, de oorlog in Irak, de ontmanteling van de multiculturele samenleving en de sloop van de sociale zekerheid door het kabinet-Balkenende - al die gebeurtenissen konden hun stempel drukken op de nieuwewoordenschat van 2003. Maar ook technische snufjes en culturele hypes zorgden in 2003 voor vele nieuwe woorden. Er waren er weer honderden, duizenden, te veel om op te noemen in elk geval. Daarom een overzicht van de achttien opvallendste woorden van 2003.

allochtonenstop De hete zomer van 2003 is al over zijn hoogtepunt als in Rotterdam een discussie oplaait over spreiding van allochtonen om verdere verpaupering van probleemwijken tegen te gaan. Al snel blijken vooral rechtse politici een halt te willen toeroepen aan de instroom van allochtonen. Daarmee is het idee van een ‘allochtonenstop’ (Algemeen Dagblad, 25-8-2003) een feit. Sommige politici hebben het trouwens eufemistisch over een ‘kansarmenstop’ (Algemeen Dagblad, 12-9-2003), maar ze bedoelen daarmee veelal hetzelfde, want kansarmen zijn vaak allochtoon. Kon je tien jaar geleden nog door het Openbaar Ministerie worden vervolgd voor het gebruik van woorden als vreemdelingenstop en buitenlanderstop, in 2003 blijkt allochtonenstop een salonfähig woord te zijn geworden.

apartheidsmuur In 2003 wordt de strijd tussen joden en Palestijnen ronduit uitzichtloos. De eind 2002 geschetste ‘routekaart naar de vrede’ tussen Israël en de Palestijnen kan daar niets aan verhelpen. Tijdens het ‘routekaartproces’ (Het Parool, 29-7-2003) stuiten de partijen namelijk op een muur van wederzijds onbegrip. En op een ‘apartheidsmuur’ (de Volkskrant, 21-7-2003): de scheidingsmuur die Israël bouwt op de grenzen van de Palestijnse gebieden.

beroepsbroer Bij de parlementsverkiezingen van 2003 verliest de LPF een groot deel van zijn electoraat. De partij raakt zo'n twintig zetels kwijt. En de familie van oprichter Pim Fortuyn. Want broer Marten, die sinds de dood van Pim in en buiten de partij een fulltimebaan leek te hebben als ‘de broer van’, als ‘beroepsbroer’ (Het Parool, 3-4-2003) dus, gooit in 2003 ook het bijltje erbij neer.

deflatiedraak Na jaren van inflatie in de eurozone lijkt in 2003 het inflatiespook te zijn teruggedrongen in de krochten en kelders van de economie. Sommige economen vrezen door de met de economische recessie gepaard gaande prijsdruk echter voor een nieuw economisch gedrocht: het ‘deflatiemonster’ (Het Laatste Nieuws, 6-6-2003), ook wel mooi allitererend ‘deflatiedraak’ (NRC Handelsblad, 28-6-2003) genoemd.

Enron aan de Zaan Op 24 februari 2003 raken heel wat Ahold-aandeelhouders hun Appiegevoel kwijt als dit voormalige elitefonds zwaar in de problemen blijkt te zitten dankzij een megaboekhoudschandaal bij een Amerikaans dochterbedrijf. De ‘winstvervalsing’ (NRC Handelsblad, 8-3-2003) ten bedrage van honderden miljoenen euro's levert Ahold de bijnaam ‘Enron aan de Zaan’ (NRC Handelsblad, 24-2-2003) op. Enron, het Amerikaanse energieconcern dat eind 2001 failliet ging, is blijkbaar een soortnaam geworden voor een bedrijf waar met de cijfers geknoeid is.

flitsmenigte Dé zomertrend van 2003 komt uit Amerika. Eind juli berichten kranten over ‘flashmobs’ (De Morgen, 31-7-2003). ‘Je spreekt met enkele internetbekenden een tijdstip en plek af waar je elkaar ontmoet. Vervolgens duik je en masse op de afgesproken plek op. Je doet samen een klein kunstje, klappen of zo. En daarna lost de groep zich weer op’ (Trouw, 1-8-2003). Een paar dagen na de eerste berichten heeft Nederland dankzij een ‘moberator’ (de Volkskrant, 6-8-2003) - iemand die een flash mob organiseert - zelf zijn eerste flash mob, die in goed Nederlands ‘flitsmenigte’ (de Volkskrant, 6-8-2003) of ‘bliksembende’ (Onze Taal, december 2003) wordt genoemd. De trend blijkt van korte duurte zijn. Zoals de flitsmenigte gewoonlijk na een paar minuten weer oplost, zo verdwijnt ook de rage in no time weer uit het nieuws.

[p. 15]

generatiehypotheek In 2003 komen er veel nieuwe hypotheekvormen op de markt. Vooral de Rabobank blijkt creatief in het bedenken van nieuwe producten met aansprekende namen. Zoals de ‘generatiehypotheek’ (ANP, 20-2-2003): een hypotheek voor starters op de woningmarkt die op basis van hun eigen middelen en inkomen geen hypotheek voor hun droomwoning kunnen krijgen. Zij kunnen die hypotheek wél krijgen als hun ouders de bank extra zekerheid verschaffen. De ‘papa-springt-bijhypotheek’ (de Volkskrant, 19-4-2003) wordt deze hypotheekvorm ook wel spottend genoemd, maar het concept spreekt aan en de naam generatiehypotheek ontwikkelt zich snel tot een algemeen bekend woord.

Illustratie: Hein de Kort

instapdelict Niet alleen oppassende burgers maken carrière, ook criminelen hebben een loopbaan. Die begint met een ‘instapdelict’ (de Volkskrant, 27-5-2003). Met dat neologisme wordt het eerste vergrijp aangeduid in iemands criminele carrière, waarbij de delicten gaandeweg ernstiger worden. Brave hendriken associëren het woord instapdelict misschien met een klein vergrijp als het wegnemen van een rol drop bij de supermarkt, maar in de criminologische realiteit kan zelfs een straatroof, waar je een paar eeuwen terug nog voor naar het galgenveld werd gebracht, een instapdelict worden genoemd.

jongpleger Iemand die op jonge leeftijd het criminele pad op gaat, krijgt in 2003 een eigen identiteit in de media, in elk geval een eigen kwalificatie. Zo'n nieuwkomer in het justitiële circuit heet voortaan een ‘jongpleger’ (de Volkskrant, 11-6-2003). Vaak blijkt zo'n jonge dader een wat mildere straf te krijgen dan notoire overtreders (‘veelplegers’ en ‘meerplegers’ geheten). Zo'n milde straf heet in 2003 ook wel een ‘kruimelstraf’ (Trouw, 11-1-2003).

kansweigeraar In de sociale werkelijkheid van een jaar of tien geleden heetten ze vaak ‘sociaal zwakken’ of ‘kansarmen’, maar in de verrechtste samenleving anno 2003 worden ze ‘kansweigeraars’ (Trouw, 20-9-2003) genoemd: mensen die in onze samenleving buiten de boot vallen en geen kans zien hun eigen situatie te verbeteren. Het woord past in een taaltrend die de verharding in de samenleving weerspiegelt.

kopieerpolitie In juni 2003 raakt het midden-en kleinbedrijf van slag door aanslagen voor reprorechten: geld dat een onderneming moet betalen om kopieën uit boeken of tijdschriften te maken. Het probleem is niet zozeer de aanslag zelf als wel de door de Stichting Reprorecht vastgestelde hoogte daarvan. Die stichting komt dan ook zwaar onder vuur te liggen, wat onder meer tot uitdrukking komt in ongunstige bijnamen als ‘kopieerpolitie’ (de Volkskrant, 12-8-2003).

megamobiel Je ziet ze steeds vaker op de weg: exorbitante wagens die het midden houden tussen een luxe stationwagen en een terreinauto. In 2003 krijgen zulke sloepen een nieuwe naam: ‘megamobiel’ (NRC Handelsblad, 26-4-2003). Hoe slecht de economie ook draait, zulke ‘tractoren voor de elite’ (Rotterdams Dagblad, 10-5-2003) - hoog op de wielen, vierkant in het staal, acht cilinders onder de motorkap, strak in de lak met bijgeleverde moddersporen, en met gemak een paar ton op de assen - schijnen dé trend onder blije rijders te zijn.

militainment In maart 2003 beginnen de Verenigde Staten hun oorlog tegen Irak. Het is de eerste live-oorlog uit de geschiedenis: journalisten kunnen met de strijdkrachten meetrekken om (selectief) verslag te doen van de militaire vorderingen. Daarbij stelt het leger de media zelfs in de gelegenheid om het gewenste ‘militainment’ (Het Parool, 1-3-2003) - als entertainment gepresenteerd oorlogsnieuws (of is het propaganda?) - aan het thuisfront te verstrekken. Daartoe zijn op militaire voertuigen ‘tankcams’ (NRC Handelsblad, 24-3-2003) gemonteerd. Als de feitelijke oorlog voorbij is maar zich tijdens de bezetting een guerrillaoorlog ontwikkelt waarbij de bezetter veel schade wordt toegebracht, is het overigens snel afgelopen met dat militainment.

noodweerexpres Medio 2003 komt LPF'er Joost Eerdmans in het nieuws met een voorstel om naast het noodweerexces een nieuw begrip in de wet op te nemen: ‘noodweerexpres’ (Trouw, 21-6-2003). Eerdmans vindt dat ‘gepast geweld’ gelegitimeerd zou moeten zijn bij de aanhouding van vermeende winkeldieven. Wat gepast geweld is, is niet duidelijk.

onderduikkip Begin 2003 breekt de kippenpest uit en de magere heinen van de RVV (de Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees) trekken eropuit om (preventief) miljoenen kippen, eenden, kalkoenen en dergelijke te ruimen. Niet alleen productiekippen zijn het haasje, ook het hobbypluimvee moet eraan geloven. Sommige hobbyhouders geven hun kippen, eenden en ganzen echter niet aan maar laten ze onderduiken in de badkamer of bij vrienden buiten de bufferzones. Veel van die ‘onderduikkippen’ (Algemeen Dagblad, 19-5-2003) ontspringen de dans en kunnen na de pest weer vrijuit rondscharrelen.

SARS Begin 2003 had geen sterveling ervan gehoord: SARS. De afkorting staat voor Severe Acute Respiratory

[p. 16]

Syndrome, de klinische beschrijving van een tot dan toe onbekende aandoening. De afkorting staat op 17 maart 2003 voor het eerst in een Nederlandse krant, maar is via andere media al een paar dagen eerder in onze taal doorgedrongen. Het is dan alweer enige weken geleden dat berichten beginnen binnen te druppelen over een ‘geheimzinnige longziekte’ met griepachtige verschijnselen die de Zuid-Chinese provincie Guangdong in haar greep heeft. De krant typeert die mysterieuze aandoening aanvankelijk als een supergriep, die bestreden wordt met yin-en-yang-middeltjes. Er lijkt echter geen kruid gewassen tegen het ‘luchtwegensyndroom’ (Het Laatste Nieuws, 18-3-2003), want de longziekte reageert op antibiotica noch op antivirale middelen. Aan het einde van 2003 zijn er echter hoopgevende berichten over de bestrijding van de ziekte. Dan is al duidelijk dat SARS de frequentst gebruikte nieuwe taalvorm van 2003 is.

Li Wei, ‘taikonaut’.
Foto: ANP

taikonaut Op 2 januari 2003 kondigt China zijn eerste bemande ruimtevlucht aan. Er zal één ‘taikonaut’ (NRC Handelsblad, 2-1-2003) de lucht in gaan om een dagje rond de aarde te reizen. Taikonaut, een afleiding van het Chinese taikong (‘ruimte’), is geen heel nieuw woord. In 2000 stond het al eens in de krant in verband met een geplande maanreis. De Grote Sprong Opwaarts vindt in oktober plaats en ‘yuhangyuan’ (Trouw, 15-10-2003) oftewel ‘ruimtereiziger’ Li Wei trekt in nog geen 24 uur 14 baantjes om de aarde. De enige tegenvaller is dat hij er niet in slaagt vanuit de ruimte de Chinese Muur te ontwaren.

zwartekoppenziekte Als de kippenpest alweer lang en breed bedwongen is, breekt er voor de tweede keer in 2003 een besmettelijke ziekte onder het pluimvee uit. Dit keer zijn het de kalkoenen die getroffen worden - door de ‘zwartekoppenziekte’ (Trouw, 23-10-2003). Dat is een nogal plastische naam voor een ziekte waarbij de lellen van kalkoenen door necrose (het afsterven van weefsel) donkerpaars worden. De ziekte neemt echter geen epidemische vormen aan.