Onze Taal. Jaargang 72

[p. 332]

‘Taal verklaart niets’
Interview met dichter Menno Wigman

Kees van der Zwan

De nieuwe reeks ‘Gedicht voor Onze Taal’ wordt geopend door Menno Wigman. Hij schreef een gedicht over de beroemde negentiende-eeuwse vondeling Kaspar Hauser, die volkomen geïsoleerd en dus taalloos opgroeide. Een gesprek over de ontoereikendheid van taal, en over hoe die te vatten is in afgewogen dichtregels.

Menno Wigman werd in 1966 geboren in Beverwijk en groeide op in Santpoort. Sinds zijn zestiende publiceert hij dichtbundels in eigen beheer. Zijn officiële poëziedebuut was in 1997: 's Zomers stinken alle steden (uitgegeven door Bert Bakker), dat een tweede druk beleefde. Ook zijn tweede bundel, Zwart als kaviaar (2001), kreeg een herdruk, en werd in 2002 bekroond met de Jan Campert-prijs. Wigman is behalve dichter ook vertaler (van onder anderen Charles Baudelaire, Thomas Bernhard en Rainer Maria Rilke) en bloemlezer (onder meer Wat blijft. De mooiste gedichten van de eeuw). Als drummer speelde hij in diverse punkbands, zoals Human Alert.

Toen Menno Wigman besloot in te gaan op het verzoek om een gedicht voor Onze Taal te schrijven, stond één ding voor hem vast: het zou over Kaspar Hauser gaan. Wigman: ‘Hij fascineert me al sinds mijn zeventiende. Ik las toen een gedicht van de Oostenrijker Georg Irakl: “Kaspar Hauser Lied”. Wie Kaspar Hauser was, wist ik niet, maar ik vond de klank van zijn naam meteen al prachtig, en ben me in hem gaan verdiepen. Zijn leven en alles eromheen is nog steeds met mysterie omweven.’

Water en brood

Kaspar Hauser werd in 1828 plotseling aangetroffen op een plein in Neurenberg. Hij was een jaar of zeventien, zag er verwilderd uit en kon behalve zijn eigen naam niets anders zeggen dan ‘Ik wil een ruiter worden zoals mijn vader was’ - en dat dan nog alleen heel gebrekkig. Toen hij een beetje leerde spreken, werd geleidelijk duidelijk dat hij al die tijd opgesloten had gezeten in een donkere kelder. Hij was grootgebracht door iemand die hij ‘de man met wie ik altijd was’ noemde, en die hem niet meer gaf dan water en brood.

Wigman: ‘Het is natuurlijk een gruwelijk verhaal. Die man heeft Hauser in die kelder af en toe omhooggetrokken, en met zijn knieën in z'n knieholten geduwd om hem te leren lopen, want al die jaren zat hij met zijn benen gespreid op de grond. Soms smaakte het water dat hij kreeg wat bitter; hij viel dan in een diepe slaap, waarna zijn haar en zijn nagels geknipt waren. Waarschijnlijk had iemand wat laudanum of opium in z'n water gedaan.’

Al snel gingen allerlei invloedrijke mensen zich ontfermen over Hauser en zijn verdere opvoeding. Hij is zo ongeveer de beroemdste vondeling van de negentiende eeuw.

Kaspar lief

Dat is allemaal intrigerend genoeg, maar het is nog niet alles. Het gerucht ging dat Hauser een kind was van de groothertog van Baden, en dat hij direct na zijn geboorte moest verdwijnen zodat een andere tak van de familie aan de macht kon komen. Waar of niet, de manier waarop hij zijn einde vond, wijst erop dat er haast wel iets móét zijn geweest. Er werden twee moordaanslagen op hem gepleegd. De eerste vond al plaats een jaar nadat hij was opgedoken, de tweede in 1833. Hauser werd neergestoken in een park, en overleed een dag later.

‘Wat zo ten hemel schreiend is, is dat Hauser zo'n ontzettend onschuldig iemand was’, vindt Wigman. ‘Hij heeft nooit echt goed leren spreken, en zei voortdurend dingen als “Kaspar lief, Kaspar lief, niemand slecht doen.” Zijn moordenaar heeft hij meteen vergeven. Hij heeft maar één keer afgegeven op de man die hem al die jaren had vastgehouden; dat was toen hij 's nachts voor het eerst de sterrenhemel zag en zich afvroeg waarom hij dat niet eerder had mogen zien.’

Waarom het Wigman een gedicht over taal nu juist gaan over iemand die bijna verstoken is van taal? ‘Kaspar Hauser spreekt me aan omdat hij een prachtig voorbeeld is van de ontoereikendheid van taal. Ook op taalgebied was hij natuurlijk een onbeschreven blad, en uit alle macht is geprobeerd om hem Duits te leren spreken en schrijven, maar dat is niet goed gelukt. Hij kon er zijn gedachten niet mee uitdrukken, en er de enorme angsten die hij had met mee beheersen of temmen. Taal is onbetrouwbaar. De sleutelzin van mijn gedicht gaat over het Duits, maar in feite natuurlijk over alle taal: “Maar het verklaarde niets.”’

Stratenmaker

Menno Wigman (1966) geldt als een van de belangrijkste jonge dichters van dit moment. Zijn collega Ingmar Heytze vindt hem zelfs ‘de beste dichter van onze generatie’. Hij wordt vooral geprezen om zijn

[p. 333]

ritme en zijn muzikaliteit, en ook meer in het algemeen om zijn techniek. Criticus Ilja Leonard Pfeijffer bijvoorbeeld noemde hem ‘een vakman, zoals er weinig rondlopen vandaag de dag’. Zelf vergelijkt Wigman zich het liefst met een stratenmaker. ‘Dat klinkt allesbehalve romantisch, maar mijn werk komt soms gewoon neer op invullen. Ik kies altijd een heel strakke vorm, in het geval van het Hauser-gedicht eerst een regel met drie jamben [een jambe is een onbeklemtoonde lettergreep gevolgd door een beklemtoonde - KvdZ], dan een met zes, dan weer drie, enzovoort. Dat “invullen” gaat meestal niet zomaar. De afgelopen vijfjaar heb ik maar twee gedichten geschreven die in één avond en nacht klaar waren. Voor de rest was het altijd een kwestie van geduldig zoeken, schrappen en schaven, en dat gold ook voor dit gedicht over Hauser.’

Menno Wigman: ‘Een goed ritme maakt taal veel dwingender.’
Foto: Roeland Fossen

‘Een bijkomend probleem was dat er meer dichters zijn geweest die over Hauser geschreven hebben: behalve Georg Trakl ook Hans Arp en Paul Verlaine, en in Nederland J.J. Slauerhoff. Trakl en vooral Arp dichtten behoorlijk experimenteel over Hauser; op die manier hebben zij de consequentie van de ontoereikendheid van taal veel meer in hun gedichten doorgevoerd dan ik zou kunnen doen. Want ik schrijf nu eenmaal traditionele gedichten. Dat heeft me in dit geval behoorlijk aan het twijfelen gebracht.’

Waarom heb je voor dit gedicht juist deze versvorm gekozen: drieregelige strofen, met afwisselend die korte en langere regels?

‘Het is een nieuwe vorm, voor mij. Ik vind het typografisch gezien erg mooi. Door die afwisseling van korte en lange regels is er flink wat lucht. Ik hou ook erg van veel wendingen in een gedicht, en daar dragen die korte regels natuurlijk aan bij. De zin loopt vaak door aan het einde van de regel, waardoor er kleine pauzes ontstaan die voor nadruk zorgen, maar ook voor variatie.’

Onbedorven

Vroeger begonnen gedichten vaak met een zogenoemde Natureingang: een natuurtafereel dat meteen de gemoedstoestand van de dichter sym-