Onze Taal. Jaargang 72

[p. 304]

Captain Iglo's zeemanszangzaadkoor
The Beatles in het Nederlands

Kees van der Zwan

Popteksten zijn vaak niet goed te verstaan, zeker als ze in een vreemde taal zijn. Is het een goed idee ze te vertalen? En hoe kan dat dan zoal? Deze maand verschijnen alle Beatles-teksten in het Nederlands.

In 1970 bereikte de Haagse popgroep Shocking Blue de eerste plaats van de Amerikaanse hitparade met het nummer ‘Venus’. Een van de tekstregels daarvan luidt: ‘Her weapons were her crystal eyes’. Voor de Amsterdamse band Claw Boys Claw was dat veertien jaar later kennelijk moeilijk te verstaan, want in hun versie van het nummer is duidelijk te horen: ‘Her underwear were crystalized’. De megahit van Shocking Blue leverde meer van dit soort problemen op. Taalkundige Steven Pinker vertelt in zijn boek Het taalinstinct over een Amerikaanse student die in plaats van ‘I'm your Venus’ hardnekkig bleef horen: ‘I'm your penis’ - en die zich vertwijfeld afvroeg hoe zoiets toch op de radio mocht worden uitgezonden.

Mondegreens

De Schotse schrijfster Sylvia Wright bedacht in 1954 een term voor zo'n verkeerd verstane tekstregel: mondegreen. Ze kwam daarop doordat ze in haar jeugd een traditioneel lied had moeten zingen met de regels ‘They had slain the Earl of Moray / And laid him on the green’; Wright verstond de laatste regel als ‘And Lady Mondegreen’. Er zijn voorbeelden te over van zulke mondegreens. Een heel bekende is: ‘There's a bathroom on the right’, in plaats van ‘There's a bad moon on the rise’, in ‘Bad Moon Rising’ van Creedence Clearwater Revival. En er zijn mensen die volhouden dat Jimi Hendrix in zijn ‘Purple Haze’ beslist niet zingt: ‘Excuse me while I kiss the sky’, maar ‘Excuse me while I kiss this guy’.

In de praktijk blijven mondegreens dus vaak rustig voortbestaan, naast de echte tekst. Dat komt misschien doordat het nu eenmaal moeilijk is om afstand te doen van je eerste indruk, maar misschien ook doordat zo'n alternatief soms een stuk aannemelijker klinkt. Bij ‘I kiss this guy’ kun je je tenslotte heel wat meer voorstellen dan bij ‘I kiss the sky’. En natuurlijk heeft het in stand houden van variaties op bekende regels ook gewoon iets leuks. Al generaties lang vervangen kinderen in het lied ‘Sinterklaas is jarig’ de frase ‘Paardje zwaar beladen’ graag door ‘Paardje zwaar belazerd’.

Aanstekelijk taalplezier

Om dit bijna Opperlands aandoende koesteren van allerlei alternatieven voor tekstregels draait het ook in een kloek boek dat deze maand verschijnt: Help! The Beatles in het Nederlands. Daarin staan alle 214 Beatles-teksten in een vertaling van Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes, die eerder naam maakten met onder meer hun vernederlandsing van de experimentele, berucht ondoordringbare roman Finnegans Wake van James Joyce.

Het eerste nummer van The Beatles, ‘Love Me Do’, heet bij Bindervoet en Henkes ‘Hou van mij’, en dit zijn de eerste regels:

Hou, hou van mij
Ja dat maakt me blij
Want dan zijn we vrij, zo vrij jij-jij-jij
Vrij met mij
Woho vrij met mij.
(Love, love me do,
You know I love you.
I'll always be true
So please love me do,
who ho love me do.)

De eerste indruk is dat de tekst in deze vertaling eigenlijk behoorlijk in zijn hemd staat. Voor Nederlandstaligen is er toch altijd nog een zekere afstand tot het Engels, wat het gemakkelijker maakt om de oorspronkelijke tekst langs je af te laten glijden. Maar in vertaling is het onontkoombaar; dit is behoorlijk nietszeggend. En het heeft eigenlijk wel iets flauws, of meligs, om het te vertalen - quasi alsof het om belangwekkende regels gaat, die het verdienen om ook voor andere taalgebieden toegankelijk te worden gemaakt.

Maar bij nader inzien valt er ook wel iets anders over te zeggen. Door dat ‘vrij’, dat in deze context twee betekenissen heeft, is de tekst er in feite een stuk beter op geworden. En dat is uiteindelijk wel weer de moeite waard om te zien: hoe ook de onbenulligste regels ervan kunnen opknappen als je ze nauwgezet en - dát vooral - creatief vertaalt. Er daagt dan ook iets van taalplezier, behoorlijk aanstekelijk taalplezier.

[p. 305]

Van die creatieve vertalingen zijn er in dit boek veel voorbeelden te vinden. Zie alleen al hoe de titels van de liedjes zijn vertaald: Te dagzwaar 's nachts' (‘A Hard Day's Night’), ‘Vrijkaart voor twee’ (‘Ticket to Ride’), ‘Blijf van je lijf’ (‘Run for Your Life’), ‘Duikboot onderzee’ (‘Yellow Submarine’), ‘En je duifje zingt’ (‘And Your Bird Can Sing’), ‘Odysseus’ Odyssee’ (‘Ob-La-Di, Ob-La-Da’), ‘Huis op stelten’ (‘Helter Skelter’) en ‘Octopussenmoestuin’ (‘Octopus's Garden’).

Strabrechtse Heide

Aan deze voorbeelden is ook al te zien hoezeer de vertalingen dienstbaar zijn aan het origineel. Het metrum is overal volkomen intact gelaten (de teksten laten zich geweldig meebrullen), en ook de klanken en het rijm worden met respect bejegend. In veel gevallen is er ook tamelijk letterlijk en woord voor woord vertaald. ‘I Am the Walrus’ werd gewoon ‘Ik ben de walrus’, ‘From Me to You’ ‘Van mij aan jou’, ‘A Day in the Life’ ‘Een dag in het leven’, ‘Wait’ ‘Wacht’, en bij ‘I'm Down’ bleef vertaling zelfs bijna achterwege: ‘Ik ben down’.

Maar geregeld gaat het flink wat verder, bijvoorbeeld als er in het origineel wordt verwezen naar iets on-Nederlands. Wij hebben geen Strawberry Fields (dat is trouwens een echte plek in het Liverpool van John Lennons jeugd, zo blijkt uit het uitvoerige begeleidende commentaar), maar wél de Strabrechtse Heide, in Brabant. ‘Strawberry Fields Forever’ werd dus ‘Strabrechtse Heide daar kom ik’:

Kom ik neem je mee naar de rand van de Strabrechtse Hei
Alles is schijn, en niets om van versteld te staan
Strabrechtse Heide daar kom ik.
(Let me take you down, 'cos I'm going to Strawberry Fields
Nothing is real, and nothing to get hung about.
Strawberry Fields forever.)

The Beatles in Nederland, 6 juni 1964.
Foto: Spaarnestad fotoarchief

Evenzo werd ‘Hey Jude’ ‘Hé Joop’ en ‘Maggie Mae’ ‘Tante Mien’. Aan ‘The Continuing Story of Bungalow Bill’ werd ook gesleuteld, en omdat die titel in de tekst zelf verder niet voorkomt, konden daar gerust wat meer lettergrepen voor worden genomen: ‘De voortdurende avonturen van de Schijnheilige Bernhard, Prins der Nederlanden’. Ook Sergeant Pepper kreeg een Nederlandse tegenvoeter; ‘Sgt Pepper's Lonely Hearts Club Band’ heet hier behoorlijk virtuoos ‘Captain Iglo's Zeemanszangzaadkoor’.

Weekend wordt het koud

De betekenis is ook weleens helemáál overboord gezet. Metrum en klank waren dan het enige houvast, en dat leverde flink wat opzienbarends op. De titel ‘We Can Work It Out’ is niet vertaald met bijvoorbeeld het tamelijk voor de hand liggende en ook metrisch kloppende ‘We komen er wel uit’, maar nogal verrassend met ‘Weekend wordt het koud’. De rest van de tekst is weer wél min of meer letterlijk vertaald; zó gaat bijvoorbeeld de tweede strofe:

Let eens op je woorden
Straks dan heb je 't mis terwijl je denkt het is okee
Let eens op mijn woorden
Als we nu geen vrede sluiten is het straks tabee
Weekend wordt het koud, weekend wordt het
koud.
(Think of what you're saying,
You can get it wrong and still you think that it's alright,
Think of what I'm saying,
We can work it out and get it straight, or say good-night.
We can work it out. We can work it out.)

Het effect is opvallend. Wat oorspronkelijk een beetje een suffig relatieliedje was, met als teneur: het mag dan wel even niet zo lekker gaan, maar als we nu gewoon vrede sluiten dan komen we er wel uit, krijgt door dat ‘Weekend wordt het koud’ opeens iets onbestemd dreigends (ook al door de herhaling), en dat maakt de tekst een stuk spannender.

Het is dat ‘Weekend wordt het koud’ bewust geconstrueerd is, en niet het gevolg is van verkeerd verstaan, want anders zou het een heel mooie mondegreen zijn, die het ook in zich heeft om te beklijven. En dat geldt voor wel meer klankvertalingen in dit boek: ‘Beestjes, hatsjoe’ (‘Baby, It's You’) en ‘Mijn liedje’ (‘I Need You’) bijvoorbeeld. En ‘Jouw mosterd, bootsman’ (‘Please Mister Postman’), waarvan de eerste regels zeker kunnen wedijveren met ‘Her underwear were crystalized’ of ‘I'm your penis’:

Heet! Ja als 'n beetje minder mosterd ook kan,
Gee-jee-jeen mosterd ook kan...
Mosterd, bootsman, look en prei, o jee,
Verpest de maaltijd in m'n bek voor mij.
(Wait, oh yes wait a minute mister postman
Wait, wait mister postman
Mister postman look and see, o yeah
Is there a letter in your bag for me.)

Help! The Beatles in het Nederlands door Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes verschijnt eind november bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar in Amsterdam. 320 blz. Gelijmd €14,95. Met single.
ISBN 90 388 0327 3