Onze Taal. Jaargang 72

[p. 268]

Etymologica
De herkomst van de haar-ziekte

Nicoline van der Sijs

Waarom wordt zo vaak met haar verwezen naar onzijdige woorden als bestuur (‘het bestuur en haar besluiten’) of naar geografische namen als Amsterdam (‘Amsterdam en haar grachten’)? In deze aflevering van ‘Etymologica’ het antwoord.

Geregeld vallen zinsneden te lezen als ‘De raad zal haar leden adviseren’ of ‘Het instituut zal haar personeelsbestand inkrimpen.’ Strenge taalmeesters pakken hun rode potloodje en veranderen haar in zijn. Zij wijzen op de grammaticale regel die voorschrijft dat naar een mannelijk of onzijdig woord wordt verwezen met het bezittelijk voornaamwoord zijn en naar een vrouwelijk woord met haar. Maar als het zo simpel ligt, hoe komt het dan dat tegen deze regel zó vaak wordt gezondigd dat er voor de overtreding zelfs een speciale naam is bedacht? In de jaren dertig van de vorige eeuw sprak de taalkundige Gerlach Royen, voorzover mij bekend als eerste, van de ‘haar-kultuur’, in 1977 had zijn collega Guido Geerts het over het ‘haar-syndroom’, en tegenwoordig lees je meestal ‘haar-ziekte’ of ‘verharing’. Om het verschijnsel beter te kunnen begrijpen, moeten we terug naar het verleden, naar het oudste gebruik van haar.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Meervoudig haar

In het Middelnederlands werd het bezittelijk voornaamwoord haar gebruikt om te verwijzen naar vrouwelijke woorden in het enkelvoud en naar het meervoud van alle drie de woordgeslachten, bijvoorbeeld: ‘Datmen sulcke dieven zou hangen in haar eygen deur.’ Pas later kwam hun op als bezittelijk voornaamwoord. In de zestiende en zeventiende eeuw werd het, onder invloed van de Latijnse grammatica, regel dat de keuze tussen haar en hun afhing van het woordgeslacht, vandaar bijvoorbeeld de vrouwen en haar boeken tegenover de mannen en hun boeken.

Geleidelijk won hun steeds meer terrein totdat - officieel pas in de twintigste eeuw - geleidelijk de huidige verdeling ontstond: in de schrijftaal verwijst haar naar vrouwelijke woorden en vrouwelijke persoonsnamen in het enkelvoud, zijn naar mannelijke en onzijdige woorden in het enkelvoud (behalve als dit vrouwelijke persoonsnamen zijn, bijvoorbeeld meisje), en hun naar alle woorden in het meervoud. Een complicerende factor hierbij is dat veel standaardtaalsprekers geen verschil voelen tussen mannelijke en vrouwelijke woorden, maar alleen onderscheiden naar natuurlijk geslacht. Zij zeggen wel ‘het meisje en haar kat’, maar niet ‘de vereniging en haar leden’, hoewel men dit laatste behoort te schrijven. Bovendien wordt in dialecten het bezittelijk voornaamwoord haar, meestal uitgesproken als onbeklemtoond 'r of d'r, nog steeds gebruikt voor alle geslachten in het meervoud, precies zoals in de Middeleeuwen, en kun je dus horen over ‘maatregelen, die d'r uitwerking nog niet volledig hebben gehad’ naast ‘De commissie heeft d'r werkzaamheden gestaakt.’

Collectieve woorden

Toen het gebruik van het meervoudige haar in de achttiende eeuw geleidelijk werd ingeperkt, bleef er een belangrijke uitzondering bestaan. Collectieve woorden (woorden met een enkelvoudige vorm die verwijzen naar iets meervoudigs) van alle geslachten werden nog lange tijd gecombineerd met het meervoudige haar. A. Maljaars, die in 1977 een grote verzameling voorbeelden heeft aangelegd, vond haar bijvoorbeeld óók als verwijzing naar de onzijdige woorden convent, geslacht, gezelschap, Hof, leger, publiek en volk, en de mannelijke woorden raad en staat. In de achttiende eeuw schreef men bijvoorbeeld rustig: ‘dit volk verbrand haar dooden’ en ‘het Hof van Romen [heeft] door haar arglistigheid, op haar syde weeten te krygen’.

Dat haar bij deze collectieve woorden als meervoud gold en niet als enkelvoud, blijkt uit het feit dat de werkwoordsvorm bij een collectief onderwerp geregeld in het meervoud stond, vergelijk: ‘doordat het volck soo begeerich waren hem te krijgen’ of ‘den adel hebben voorgeslagen’. Een meervoudige werkwoordsvorm bij collectiva komt voor van de zestiende eeuw tot heden. Moderne voorbeelden zijn: ‘De Regering heeft vroeger wel maatregelen getroffen, waar ze nu op terug moeten komen’ of ‘De Raad heeft lang vergaderd; om twaalf uur waren ze nog niet klaar’ - deze voorbeelden komen uit de ‘Leidraad’ van het Groene Boekje van 1954.

Inhoudelijke veelheid

Dit betekent dat bij collectieve woorden vanouds de inhoudelijke veelheid een belangrijke rol speelt. Een bewijs te meer hiervoor is dat naar collectieve woorden kan worden verwezen met het meervoud hun: ‘Het wordt voor het gemeentebestuur een groot probleem hun belofte na te komen’; ‘De bevolking kwam in opstand toen hun loon werd gehalveerd.’

Doordat sinds de achttiende eeuw haar in het meervoud steeds meer door hun werd verdrongen, werd het oorspronkelijke meervoudige haar in combinaties als ‘den staat en hare onderdanen’ geleidelijk als vrouwelijk enkelvoud geinterpreteerd. En dat wrong, want staat was mannelijk en zou dus met

[p. 269]

zijn moeten worden verbonden.

En daarmee komen we uit op de moderne ‘haar-ziekte’. Omdat deze vrijwel uitsluitend betrekking heeft op collectieve woorden als bestuur, bond, instituut, kabinet, personeel, publiek en raad, ligt het voor de hand de ‘verharing’ te beschouwen als een voortzetting van het achttiende- en negentiende-eeuwse gebruik, al dan niet onder invloed van het meervoudige 'r of d'r dat in dialecten en spreektaal nog voortleeft.

Hypercorrectie

Behalve in de geschiedenis wordt de oorzaak van het syndroom ook wel gezocht in een andere richting, namelijk in hypercorrectie. Daarbij wijst men erop dat de regel (vereenvoudigd): ‘schrijf haar bij vrouwelijke woorden en zijn bij mannelijke’ op het onoverkomelijke probleem stuit dat standaardtaalsprekers geen onderscheid in grammaticaal geslacht maken, maar alleen tussen de- en het-woorden. Omdat veel collectieve woorden vrouwelijk zijn (bijvoorbeeld gemeente, natie, overheid, partij, provincie, regering, republiek en vergadering) en dus verbonden worden met haar, breidt men uit hypercorrectie de regel ook uit naar andere, nietvrouwelijke woorden. Toch kan dit niet de enige oorzaak van de haar-ziekte zijn, want het verklaart niet waarom de uitbreiding ook plaatsvindt naar het-woorden, die toch op grond van hun lidwoord gemakkelijk herkenbaar zijn. Dat wordt dan verklaard door analogie: men breidde haar eerst naar alle collectieve de-woorden uit en daarna naar alle collectieve woorden tout court. Bij die verklaring alléén wordt naar mijn mening te weinig rekening gehouden met de traditie en het feit dat het verschijnsel inmiddels al vele eeuwen ononderbroken optreedt.

De verklaring voor de haar-ziekte zal liggen in de bijzondere status van collectieve woorden in het verleden en heden: anders dan concrete zelfstandige naamwoorden kunnen collectieve woorden in het enkelvoud, ongeacht hun formele geslacht, worden verbonden met meervoudige werkwoorden en voornaamwoorden, en met het bezittelijk voornaamwoord haar. Dit in tegenstelling tot concrete woorden, die alleen met enkelvoudige werkwoorden en voornaamwoorden worden verbonden en in de spreektaal meestal het bezittelijk voornaamwoord zijn krijgen.

‘Amsterdam en haar grachten’

De gewoonte om met haar naar onzijdige geografische namen te verwijzen heeft waarschijnlijk een andere oorzaak. Ook dit gebruik is al heel oud. Zo merkte David van Hoogstraten in de inleiding van zijn Aenmerkingen over de geslachten der zelfstandige naamwoorden uit 1700 op: ‘Men spreekt en schryft dikwils: Parys of Amsterdam is groot in haer muren; daer nochtans [= hoewel] de namen der Steden onzydig zyn, als blykt uit de bijvoeglyke [naam]woorden, en artikel [= lidwoord].’ Adriaan Kluit echter, die in de vijfde, door hem bewerkte druk van de Aenmerkingen uit 1759 voetnoten heeft toegevoegd, is van oordeel dat haar in deze context wel degelijk gebruikt mag worden, naar analogie van woordgroepen als het meisje en haar familie.

Met andere woorden: volgens Kluit gaat het natuurlijk geslacht boven het grammaticaal geslacht. Maar de namen van steden en landen hebben toch geen ‘natuurlijk’ geslacht, het zijn toch geen levende wezens? Nu niet meer, maar vroeger werden ze als zodanig voorgesteld. In de klassieke Oudheid ontstond de gewoonte om steden en landen te personifiëren, dus voor te stellen als (mythologische) personen. In de praktijk waren dit meestal vrouwen. De stad Athene was gewijd aan de godin Athena, en Europa was vernoemd naar de gelijknamige mythologische dame. Ook Nederlandse steden kenden in de Renaissance stedenmaagden, verpersoonlijkingen van een stad in de gedaante van een maagd. Een voorbeeld is de stedenmaagd van Amsterdam, die in het verleden met haar verschijning titelpagina's van boeken opluisterde. In de tijd van de Republiek werd de Hollandse maagd afgebeeld op guldens en andere munten.

Stedenmaagd van Amsterdam
Titelprent van Casparus Commelin, Beschryvinge der stad Amsterdam, 1726.

Dankzij deze verpersoonlijkingen beschouwde men steden en landen als vrouwelijk, hoewel zij het lidwoord het bij zich droegen. Daarbij was het woord stad vrouwelijk, dus wellicht beschouwde men Amsterdam en haar grachten ook als een verkorting van de stad Amsterdam en haar grachten. Hoe het zij, van de zeventiende eeuw tot heden is een continue reeks voorbeelden te vinden van verwijzingen naar geografische namen met haar. Het gebruik leeft tot op heden voort, ook nu geografische namen niet meer worden gepersonifieerd. Wellicht zijn we inmiddels via oudere literatuur zó gewend geraakt aan de ‘vervrouwelijking’ van dergelijke namen dat we eraan zijn blijven vasthouden. Daarbij worden steden en landen misschien ook als collectief opgevat - en zoals we al zagen worden collectiva al eeuwenlang gecombineerd met haar.

Uit het bovenstaande blijkt hoe het gebruik van haar in deze bijzondere gevallen moet worden verklaard. Nu moet het alleen nog door de strenge taalmeesters worden geaccepteerd als goed Nederlands. Wellicht dat kennis van de ouderdom en herkomst van het verschijnsel de acceptatie vergemakkelijkt.