Onze Taal. Jaargang 72

[p. 241]

Bij wijze van zeggen

Riemer Reinsma

De lange mars door de instituties

In oktober 1967 werd in Frankfurt een ‘socialistische arbeidsconferentie’ gehouden. Een van de sprekers was de Duitse studentenleider Rudi Dutschke. Nadat verschillende andere redenaars als vanzelfsprekend een gewelddadige revolutie hadden gepropageerd, pleitte Dutschke voor iets heel anders: voor een ‘lange mars door de instituties’. De maatschappij, zo betoogde Dutschke, diende van binnenuit hervormd te worden. Volgens Wolfgang Kraushaar (in het boek Frankfurter Schule und Studentenbewegung. Von der Flaschenpost zum Molotowcocktail 1946-1995) dacht de spreker daarbij vooral aan bedrijven die in een crisis verkeerden, zoals de mijnbouw en de textielindustrie. Dáár moest men proberen de ‘subventionistisch verschleppte Krise’ (oftewel ‘door overheidssteun onnodig gerekte crisis’) te politiseren, zoals Dutschke het in onnavolgbaar marxistenbargoens uitdrukte. Een jaar later schreef Dutschke in een, door hem samen met anderen geschreven, voorwoord: ‘Der lange Marsch der revolutionären Guerilla durch die Kontinente ist nicht zu trennen vom langen Marsch durch die Institutionen’ (‘De lange mars van de revolutionaire guerrilla door de continenten is niet te scheiden van de lange mars door de instituties’).

Dutschke vergeleek de maatschappelijke hervormers dus met marcherende troepen. Met zijn metafoor van een ‘lange mars’ herinnerde hij aan de 10.000 kilometer lange, barre tocht die Mao Zedong in oktober 1934 in Zuid-China was begonnen, samen met 86.859 andere revolutionairen. De deelnemers trokken over niet minder dan acht bergketens en staken 24 rivieren over. Slechts 4000 van hen haalden het eindpunt, in het noorden van Shen-si. Dat was meer dan een jaar later.

Mao Zedong tijdens de Lange Mars, 1934

In de loop van de jaren heeft de uitdrukking de lange mars haar radicaal-linkse karakter goeddeels verloren. Ook doken er talloze varianten op. Zo sprak iemand van de ‘lange mars door de universitaire instituties’ (de Volkskrant, 1993), een ander had het over de lange mars door de ‘Europese instituties’. En vaak wordt de uitdrukking verkort doordat instituties wordt weggelaten. Zo hebben we ‘de lange mars van Jan Marijnissen’ (NRC Handelsblad, begin 2003), maar ook een ‘lange mars naar emancipatie’ (titel van een publicatie). En zelfs de door Dutschke zo verfoeide middenstand heeft zich van de uitdrukking meester gemaakt. Iemand schreef een publicatie met de titel De lange mars naar kwaliteitsbeheersing. Als Rudi Dutschke dát had voorzien, zou hij zijn metafoor waarschijnlijk ingeslikt hebben.

Iemand (of iets) node missen

De uitdrukking iemand node missen wil, een beetje plechtig, zeggen dat je iemand erg mist. Maar wat betekent dat geheimzinnige woord node? Daarover heeft veel twijfel bestaan. Lang heeft men gedacht dat node een afleiding was van het oude bijvoeglijk naamwoord ode (‘makkelijk, licht’), met een ontkennend voorvoegsel n-. Node zou dus ‘niet makkelijk’ zijn, en dat klopt inderdaad prima met de betekenis: ‘niet makkelijk missen’.

Inderdaad was ode in de Middeleeuwen een bestaand woord voor ‘gemakkelijk, zonder moeite’. Maar héél courant was het al niet meer, want we vinden het alleen in poëzie, en dan nog bijna uitsluitend als rijmwoord. Heel gebruikelijk was daarentegen wél node. In de ridderroman Walewein lezen we dat de hoofdpersoon ‘vaste [= snel] reet ende node spaert [= talmt]’.

Was die n van node inderdaad een ontkennend voorvoegsel? Er zijn doorslaggevende bezwaren aangevoerd tegen deze verklaring. Een van de belangrijkste is dat je het voorvoegsel n- niet zomaar voor ieder bijvoeglijk naamwoord of bijwoord kunt plakken. Als node zou bestaan uit een ontkennend voorvoegsel n- plus ode, zou het thuishoren in het selecte rijtje ooit - nooit, ergens - nergens, immer - nimmer, iemand - niemand, iets - niets, en dat is onwaarschijnlijk. Buiten dit groepje ‘werkte’ het voorvoegsel niet. Je kon dus bijvoorbeeld niet naar believen ‘naardig’ of ‘neerlijk’ zeggen.

In werkelijkheid is node een oude naamval van nood. Maar welke naamval? Daar wordt verschillend over gedacht. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal beweert dat het om een oude datief gaat, de naamval die vroeger werd gebruikt in het soort gevallen waarin we tegenwoordig een meewerkend voorwerp gebruiken (bijvoorbeeld in ‘Ik gaf haar een hand’). Maar dat levert in het geval van node een onzinnige betekenis op.

Volgens het Middelnederlandsch Woordenboek en het Vroegmiddelnederlands Woordenboek is node een instrumentalis, de naamval die uitdrukt met welk middel of op welke manier een handeling wordt verricht, maar ook dat levert een vreemde betekenis op: ‘door middel van de nood missen’. Eén ding lijkt zeker. Welke naamval het ook geweest mag zijn, die naamval moet een oorzaak hebben aangeduid. De betekenis van node missen moet oorspronkelijk zijn geweest: ‘door de nood gedwongen missen’.