Onze Taal. Jaargang 72

[p. 223]

Vraag en antwood

Taaladviesdienst

Heeft/is opgetreden

? ‘De buurt vindt dat de politie niet hard genoeg heeft opgetreden’: is dat een goede zin, of moet het is opgetreden zijn?

! In de betekenis ‘ingrijpen, zich doen gelden’ heeft is opgetreden de voorkeur; heeft opgetreden is in die betekenis nog niet ingeburgerd. Als optreden ‘op het podium staan, een uitvoering/concert geven’ betekent, is heeft opgetreden wel de gewone vorm. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (1997) en de Schrijfwijzer (2002) keuren zinnen als ‘Deze band heeft opgetreden’ goed, maar ‘De politie heeft opgetreden’ niet.

Het hulpwerkwoord bij optreden is dus - afhankelijk van de betekenis - zijn of hebben. Bij de oorspronkelijke betekenis van optreden, ‘omhoogtreden’, hoorde het hulpwerkwoord zijn. Ook in de afgeleide betekenissen was lange tijd alleen is opgetreden mogelijk. De verandering naar heeft opgetreden is waarschijnlijk enkele decennia geleden begonnen. In 1986 is die combinatie voor het eerst in een woordenboek opgenomen, namelijk in de Grote Koenen. Later volgden Verschueren en Van Dale Hedendaags Nederlands. De grote Van Dale (1999), Kramers (2002) en Het groene woordenboek (2002) noemen nog steeds is opgetreden als enige mogelijkheid - hoewel ‘Deze band is opgetreden’ voor veel mensen ronduit vreemd zal klinken.

Hoax

? Laatst kreeg ik een mailtje met een vrij dreigende viruswaarschuwing. Volgens een kennis had ik echter te maken met ‘een hoax’. Wat is een hoax?

! Het Engelse leenwoord hoax - uitspraak: [hooks] - duidt op een valse waarschuwing voor een computervirus, in het bijzonder een e-mailbericht met zo'n waarschuwing. Van Dale Hedendaags Nederlands (2002), het enige algemene woordenboek dat hoax opneemt, omschrijft het als ‘e-mail met een onterechte viruswaarschuwing’. Het ICT Woordenboek 2003 van Hein van Steenis schrijft bij hoax: ‘nepbericht, vals alarm (...): meldingen van virussen die niet bestaan, geruchten die verspreid worden en al die andere nepberichten, meestal bedoeld als grap (...)’. Hoaxes worden vaak eindeloos doorgestuurd, waardoor ze bijna hetzelfde effect hebben als virussen.

Hoax bestaat in het Engels al langer - volgens The New Oxford Dictionary (2001) sinds het eind van de achttiende eeuw. Het heeft in die taal de algemenere betekenissen ‘bedotterij, grap’, ‘vervalsing’, ‘vals alarm’ en (als werkwoord) ‘beetnemen’.

Kostwinner/kostwinnaar

? Is het kostwinner of kostwinnaar?

! De juiste vorm is kostwinner; kostwinnaar wordt niet in de naslagwerken vermeld. Toch komt deze vorm in de praktijk weleens voor, ongetwijfeld onder invloed van het woord winnaar. Daar heeft kostwinner echter niets mee te maken: winnaar is afgeleid van winnen in de betekenis ‘de overwinning behalen’, terwijl kostwinner gevormd is van de kost winnen: ‘de kost verdienen’. Ook bij woorden als broodwinner, goudwinner en zandwinner gaat het om winnen in de betekenis ‘verdienen, verkrijgen, verwerven’; prijswinnaar en beterwinnaar zijn daarentegen weer afgeleid van de overwinningsbetekenis.

Qua vorm is winnaar overigens een uitzondering (net als minnaar, dienaar, leraar en (be)oordelaar). Om van een werkwoord een zelfstandig naamwoord af te leiden dat een persoon aanduidt, wordt doorgaans het achtervoegsel -er gebruikt: lopen - loper, uitblinken - uitblinker. De variant -aar doet zich in principe alleen voor bij werkwoorden die op -elen, -eren of -enen eindigen (met twee toonloze e's): wandelen - wandelaar, tekenen - tekenaar. Volgens deze ‘regels’ zou het winner moeten zijn, en dat is ook de oorspronkelijke vorm. Later is ook winnaar ingeburgerd geraakt, hoewel het volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (deel XXVI, 1993) ‘vóór 1921 minder frequent dan winner’ was. Tegenwoordig is winnaar het gebruikelijkst, maar winner bestaat ook nog steeds.

Geslachtssymbolen

? Waar komen de symbolen ♂ (‘man’) en ♀ (‘vrouw’) vandaan?

Aphrodite met handspiegel. Palazzo della Ragione in Padua, Italië.

! Volgens verschillende bronnen op internet (onder meer de website www.symbols.com en de nieuwsgroepen alt.astronomy en sci.astro. amateur) zijn deze geslachtssymbolen afkomstig uit de Griekse mythologie. Het vrouwelijke symbool ♀ stelt een handspiegel voor en wordt geassocieerd met Aphrodite, de godin van de schoonheid en de liefde (bij de Romeinen was dit Venus). Het mannelijke symbool ♂ staat voor een speer en schild en houdt verband met de god van de oorlog, Ares (Mars bij de Romeinen). De oorspronkelijke tekens zouden er zo hebben uitgezien: ♂ (Ares) en ♀ of ♀ (Aphrodite).

De symbolen ♂ en ♀ staan ook voor de planeten Mars en Venus; dat was in het oude Griekenland al het geval. Daarnaast wordt ♂ wel gebruikt als symbool voor ijzer en ♀ voor koper.

Holst van de nacht

? Waarom staat het woord holst niet in de grote Van Dale? Je kunt toch zeggen ‘in het holst van de nacht’?

! De uitdrukking in het holst van de nacht is in Van Dale - en in de andere woordenboeken - opgenomen onder het bijvoeglijk naamwoord hol. Holst is namelijk geen zelfstandig naamwoord maar de (zelfstandig gebruikte) overtreffende trap van hol; het betekent zoveel als ‘diepst, duisterst’. Vroeger gebruikte men ook wel in het holste van de nacht en in het holle van de nacht. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (deel VI, 1912) noemt verder nog de varianten in de holle nacht en in 't holle donker.