Onze Taal. Jaargang 72

[p. 198]

Nederlands ontwapend!
Geweldloze communicatie als antwoord op agressief taalgebruik

Frank Jansen

Bij taalfouten denken we al snel aan spelfouten of kromme zinnen, maar er kan bij taalgebruik nog veel meer misgaan. Een gesprek kan bijvoorbeeld helemaal mislukken doordat de toon te agressief is, met alle gevolgen van dien. Het Centrum Geweldloze Communicatie wil de betrekkingen tussen mensen verbeteren door hun taalgebruik te ‘ontwapenen’. Hoe gaat dat? En zal het werken?

Als we allemaal het goede willen, waarom is het dan toch zo'n rotzooi in de wereld? Velen verwijzen voor het antwoord naar de duivel, de politiek of het grote geld, maar er zijn er ook die het taalgebruik als bron van alle kwaad beschouwen. Zij hebben zich verenigd in de beweging voor geweldloze communicatie, in Nederland vertegenwoordigd door het Centrum Geweldloze Communicatie in Den Haag.

Het belangrijkste idee achter deze beweging is dat onze dagelijkse gesprekken vol zitten met kenmerken die kunnen leiden tot agressie bij de ander, waardoor het gesprek makkelijk ontspoort. Om uit te leggen hoe het werkt, eerst een - lekker clichématig - voorbeeld.

Een man zet op enigszins onvaste wijze zijn voet over de thuisdrempel om 19.30 uur, terwijl hij zijn vrouw had beloofd om 17.30 uur thuis te komen. Zij reageert als volgt:

1	Je bent zeker weer zo lang in de kroeg blijven hangen omdat het hier niet gezellig is! En ik maar altijd voor jou koken!

Als opening van de echtelijke gedachtewisseling is deze bijdrage niet geslaagd, zo zal men bij geweldloze communicatie vinden. Er staan ten minste drie taalgebruiksfouten in. De uiting is vaag. ‘Zo lang’ is alleen zinvol in het denkkader van de vrouw, niet in dat van de man. Een preciezere, en ook meer beschrijvende aanduiding, zoals ‘tot 19.30 uur, dus twee uur later dan we hadden afgesproken’ had veel meer aanknopingspunten voor een discussie geboden. Ten tweede stelt de vrouw iets als zeker voor wat alleen maar een vermoeden is: dat van die kroeg en dat haar man het daar gezelliger vindt. En ten slotte probeert ze het schuldgevoel van haar partner te vergroten door te suggereren dat zij tegen haar zin - en uitsluitend voor de ander - kookt.

De kans is groot dat 1 de opening is van een ruzie waar beiden onbevredigd op terugkijken. Had ze niet beter zo kunnen beginnen?

2

Je hebt de afgelopen twee uur waarschijnlijk een leuke tijd gehad, en daar ben ik voor jou blij om. Aan de andere kant wil ik niet verhelen dat je thuiskomst op een tijdstip dat twee uur later is dan we hadden afgesproken, voor mij onaangenaam is. Ik word dan bezorgd en het eten verpietert. Hoe kunnen we in de toekomst betere afspraken maken, waar we ons allebei aan houden?

In 2 doet de vrouw recht aan haar eigen standpunt, zonder dat ze de agressie van de man nodeloos opwekt. Er is een kans dat ze met hun beidjes tot betere afspraken komen. Voordat u nu geïrriteerd raakt over deze idylle en ophoudt met lezen: u zult moeten toegeven dat die kans bij 2 in ieder geval groter is dan bij 1.

Vierstappenmodel

De methode van geweldloze communicatie kunnen we eenvoudig leren door problematisch taalgebruik aan te pakken volgens het vierstappenmodel van Rosenberg, de Amerikaanse psychiater die aan de wieg staat van de beweging voor geweldloze communicatie:

-	waarneming van de ander: wat zegt en doet de ander precies?
-	zelfonderzoek: welke onaangename gevoelens brengt dat bij je teweeg?
-	onderkenning van de eigen behoeften: wat wil ik zelf van de ander?
-	formulering van een verzoek aan de ander.

Maar zo makkelijk als hier geschetst gaat het helaas niet. Bij elke stap gapen er namelijk grote valkuilen

[p. 199]

voor de geweldloze communicant. Zijn waarneming kan worden vertroebeld door een verborgen oordeel. ‘De ander heeft een onvaste tred? Dan is hij (weer eens) dronken, dus heeft hij (natuurlijk) in de kroeg gezeten.’ Deze redenering staat of valt met de interpretatie van de wijze van lopen, en niet met de waarneming zelf. De man kan ook alleen maar last hebben van zijn nieuwe schoenen.

Bang

Een goed onderzoek van de eigen gevoelens, de volgende stap, is alleen mogelijk als dat eerlijk gebeurt. Dat houdt onder meer in dat je niet probeert stiekem de ander direct verantwoordelijk te verklaren voor die gevoelens. Dus niet zeggen: ‘Ik voel me bedreigd’, maar: ‘Als jij zo schreeuwt, word ik daar bang van.’ De clichévrouw in het voorbeeld heeft het gevoel veronachtzaamd te worden. Dat is haar eigen gevoel en dat moet ze eerlijk verwoorden. Dus niet: ‘Als je laat thuiskomt, maakt me dat boos’ maar wel ‘Als je je niet aan de afspraken houdt, voel ik me niet serieus genomen.’ Het zal duidelijk zijn dat het niet iedereen gegeven is om deze stap gewetensvol uit te voeren. Wie (m/v, maar vooral m) wil bijvoorbeeld graag toegeven bang te zijn voor zijn/haar partner?

Een goede analyse van de eigen behoeften, stap nummer drie, is lastig omdat we - en hier wordt het model enigszins therapeuterig - de neiging hebben onze echte behoeften, zoals veiligheid en gezelligheid, te verwarren met de middelen om die behoeften te bereiken. Als je doel is jezelf geborgen te weten in een gezellige relatie, is dan het enige goede middel daartoe dat je precies om 17.30 uur in de aardappels prikt? Kun je diezelfde mooie gevoelens niet net zo goed bereiken met een gezellig avondje uit (in haar favoriete kroeg bijvoorbeeld)?

Bij het formuleren van het verzoek ten slotte is de valkuil dat het verzoek niet kaal en neutraal gedaan wordt, maar verstopt zit in een kluwen van andere taalhandelingen, zoals dreigementen. ‘Je moet natuurlijk zelf weten wat je doet, maar als je morgen niet om halfzes thuis bent, heb ik alles zelf opgegeten en ben ik weg.’

Voetbalsupporters

Wat moeten we hier nu van denken? Ik heb geen eenduidig antwoord. Het volgende is dus geen afgerond betoog voor of tegen geweldloze communicatie, maar een vorm van schriftelijk ‘blurpen’, de term die geweldloos communicerenden gebruiken voor hardop denken.

De belangrijkste positieve kant van het analysemodel en de oefeningen vind ik dat een ontsporend gesprek niet als een soort natuurgeweld wordt gezien dat buiten ons om gebeurt, maar als iets waarvoor de deelnemers zelf verantwoordelijk zijn. Mijn bedenkingen hebben te maken met de reikwijdte ervan: op welke gesprekspartners en situaties is het toepasbaar?

Dan heb ik niet eens het oog op contacten met veelplegers, maar in de eerste plaats op gesprekken met gelegenheidsagressors: dronken, ‘joden!, joden!’ roepende dertigers bijvoorbeeld, die om historische redenen voetbalsupporters genoemd worden. Stel, een dergelijk groepje stapt in de tram met het uit woord en daad duidelijk blijkende oogmerk deze tijdens de rit te verbouwen. Wat gebeurt er als de trambestuurder het stappenplan toepast en als volgt de dialoog aangaat: ‘Ik maak uit wat u tegen elkaar zegt op dat u van plan bent de tram te vernietigen. Ik begrijp dat u behoefte hebt aan een uitlaatklep, maar als u de tram vernietigt, is dat onaangenaam voor de andere passagiers en mijzelf. Daarom stel ik voor dat we tezamen het clublied aanheffen.’ De kans lijkt me groot dat de bestuurder de laatste zin niet haalt, en misschien wel voor altijd het zwijgen ertoe moet doen. In zulke omstandigheden biedt het model een vals gevoel van veiligheid.

Illustratie: Hein de Kort

Kopje koffie

Meer in het algemeen mis ik in het model van geweldloze communicatie een erkenning van het feit

‘Ik maak uit wat u tegen elkaar zegt op dat u van plan bent de tram te vernietigen. Ik begrijp dat u behoefte hebt aan een uitlaatklep, maar als u de tram vernietigt, is dat onaangenaam voor de andere passagiers en mijzelf.’

dat veel gesprekssituaties dubbelzinnig zijn - en dat de deelnemers die dubbelzinnigheid niet alleen accepteren maar zelfs wensen. In een reclame voor telefoontjes die in het voorjaar van 2003 vaak te zien was, zien we een meisje dat keurig door haar vriendje tot bij de deur wordt thuisgebracht. De deur gaat dicht, het vriendje druipt mismoedig af. Er had meer in gezeten. Dat vindt het meisje ook. Ze stuurt met

[p. 200]

Emoties bespreek je niet, die toon je. Ze hebben in ieder geval alleen het maximale effect als ze getoond worden.

haar mobiele telefoon een plaatje van een kopje koffie naar het vriendje, en alles komt toch nog goed. Is dat plaatje zuivere koffie? Nee, kopjes koffie zijn weleens geen kopjes koffie. Zijn het dan leugens? Ook niet. Het kopje koffie fungeert hier als vluchtheuvel op de oversteek tussen het veilige maar saaie ‘nee’, en het riskante maar aantrekkelijke ‘ja’.

Toch staat een dergelijke vorm van indirect taalgebruik, dat beide gesprekspartners de mogelijkheid biedt nog even in het midden te laten wat er te gebeuren staat, haaks op de eis van het eerlijk formuleren van gevoelens en behoeften bij geweldloze communicatie. Die veronderstelt zowel een uitgerijpte relatie tussen de gesprekpartners als een tamelijk robuust zelfbeeld. Zo bezien is geweldloze communicatie juist niet het weekmakende ritueel voor softies dat het op het eerste gezicht lijkt.

Van dubbelzinnigheid maken we ook gebruik als we onze gesprekspartners onder druk zetten. Ooit hebben we een huurder gehad die zijn huur niet wilde betalen maar ook niet wilde opstappen. Die was in een uur vertrokken toen ik zei: ‘Zullen mijn zoons en ik u een handje helpen met de verhuizing?’ Mijn inschatting is dat de kracht van het effect juist voortkomt uit het doorkruisen van verschillende stappen in het model.

Redelijkheid

Toch is er nog een heel algemene reden waarom het stappenplan niet altijd werkt. Het berust op redelijkheid. De stappen zijn bedoeld om zo lang mogelijk kalm en redelijk te blijven. Zo kunnen aanhangers van geweldloze communicatie bijvoorbeeld zeggen dat ze gevoelens van boosheid bij zichzelf onderkennen. Maar bestaat zo'n emotie wel als die alleen benoemd of aangeduid wordt? Ik denk het niet. Emoties bespreek je niet, die toon je. Ze hebben in ieder geval alleen het maximale effect als ze getoond worden. Dat hebben mijn kinderen me geleerd. Pas als je echt kwaad bent en alle uiterlijke tekenen van echte woede toont, gaan ze hun kamer opruimen.

En als je erover nadenkt, is dat eigenlijk ook wel redelijk. Conflicten, en dus ook twistgesprekken, komen voort uit belangentegenstellingen. Als je eigen belangen echt fundamenteel verschillen van die van de ander (‘Lekker zitten in een mooie tram’ versus ‘Geinig met zijn allen de zittingen uit de tram slopen’), dan leidt dat tot een aantasting van je zelfbeeld.

Het gevolg is echte woede, die de ander zal herkennen.

En dit brengt me bij mijn laatste bedenking. Hoe zal de ander reageren op die redelijkheid in onredelijke situaties? Het is mogelijk dat dit goede voorbeeld juist overkomt als een arrogant vertoon van superioriteit, dat tot een nog grotere agressie van de ander leidt. In dat geval valt te vrezen dat de geweldloze communicant dezelfde behandeling moet ondergaan als automaten en pratende computers. Die worden ook gemolesteerd door hun gebruikers omdat ze via hun dialoogvenstertjes altijd redelijk blijven communiceren.

Naar adem happen

Kortom, geweldloze communicatie is waarschijnlijk vooral geschikt om het samenleven van hen die het toch al redelijk goed samen kunnen vinden nog verder te verbeteren. Daarover was ik aan het blurpen, terwijl ik door de binnenstad van Utrecht naar mijn werk liep...

... als opeens in volle vaart een zilverkleurig VW Golfje (prollenwagen!) van achter me langs een halve meter voor me de stoep op rijdt en gierend tot stilstand komt. De donkerhuidige chauffeur (buitenlander!) stapt kwiek uit. Ik verloochen mijn ware aard, pas het model toe (eerlijk gezegd aanzienlijk geholpen door het feit dat ik toch naar adem moet happen) en vraag: ‘Weet u hoe erg u mij hebt doen schrikken?’

Dan gebeurt het. De man legt zijn arm om mijn schouders en zegt: ‘Dat spijt me vreselijk. Ik dacht dat u me gezien had.’

Centrum Geweldloze Communicatie, Postbus 17102, 2502 CC Den Haag; www.geweldlozecommunicatie.nl.