Onze Taal. Jaargang 72

[p. 196]

Etymologica
Achttiende-eeuwse volkstaal

Nicoline van der Sijs

Wat is er bijzonder aan de woorden brekebeen en verknollen? Het zijn twee van de woorden die al in 1708 werden beschouwd als volkstaal. Die volkstaalwoorden staan centraal in deze aflevering van ‘Etymologica’.

Begin achttiende eeuw gaven woordenboekschrijvers voor het eerst aan tot welk stijlregister een trefwoord behoorde - huiselijk gezegd of het bijvoorbeeld ‘netjes’ was of niet. Een van de eersten die dat deden, was Willem Sewel (of William Séwel, Amsterdam 1654-1720) in zijn Groot woordenboek der Engelsche en Nederduytsche taalen (1708). Door middel van een verticale streep met twee dwarsstreepjes markeerde hij ‘een boertig, plomp of straattalig woord’ - wij zouden spreken van volkstaal.

Welke woorden en uitdrukkingen rekende Sewel daartoe? Ik heb een zo compleet mogelijke inventarisatie gemaakt. Sewel heeft slechts een kleine honderd woorden als volkstaal gemarkeerd. Hieronder worden ze opgesomd. De volledige lijst met toelichting staat op de website van Onze Taal (en is ook bij het secretariaat verkrijgbaar).

In sommige gevallen geeft Sewel in het Nederlands een betekenisaanduiding - dat lijkt erop te wijzen dat hij het woord niet als algemeen bekend veronderstelt. Achter de trefwoorden heb ik de betekenis van het woord toegevoegd, gebaseerd op de Engelse vertaling die Sewel van het trefwoord geeft (en wanneer deze dubbelzinnig is: op de Nederlandse vertaling hiervan in het Engels-Nederlandse deel van het woordenboek).

Na een puntkomma geef ik vervolgens korte etymologische uitleg, voornamelijk gebaseerd op het Etymologisch woordenboek van Van Dale en het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT).

afspoelen alle haat met een' goeden dronken afspoelen ‘haatgevoelens met een borrel wegspoelen’.

aschbeer ‘vuilnisman’; van as, ‘verbrandingsrest’, en beer, waarschijnlijk in de betekenis ‘drek’.

balg wyn-balgh ‘dronkaard’; letterlijk ‘wijnzak’.

begaaijen Sewel: ‘bevuilen’; van gade ‘gelijke’, dus: ‘gelijkmaken, in een bepaalde (slechte) toestand brengen’.

begórden Sewel: ‘bezwangeren’; eigenlijk: ‘met een gordel omgeven’, vergelijk het Franse enceinte ‘zwanger’, opgevat als afleiding van enceindre ‘omgorden’.

breekebeen ‘slechte arbeider/schrijver/dichter’.

drasbroek ‘iemand die in zijn broek plast’; dras is hetzelfde als drassig.

dryten ‘poepen’; een oud Germaans woord; het gewone Nederlandse woord was in die tijd schijten.

duymkruyd Sewel: ‘geld’.

gerieflyk een gerieflyke vryster ‘hoertje’, oftewel een vrouw die een man gerieft, ten dienste staat.

haagendeveld ‘voortreffelijk’; naar de naam van de hoofdpersoon in De Gestrafte Ontschaking, of Zeeghafte Herstelling van den Jongen Haegaenveld door S. van Hoogstraten (Amsterdam 1669), die door dapperheid uitmuntte. De naam Haag-aanveld werd eerst een algemene benaming voor een moedig iemand, en vervolgens bij uitbreiding voor een voortreffelijke persoon of zaak.

hanggat ‘smeerpoets’; iemand wiens kleren door de modder slepen.

hennep door een hennepe venster kyken ‘opgehangen worden’.

kabassen ‘wegnemen, stelen’; van kabas ‘korf’, ontleend aan het Franse cabas.

kak hebben ‘moeten poepen’; Sewel voegt hieraan toe dat deze uitdrukking heel vaak onder of tegen kinderen wordt gebruikt, maar als zeer grof wordt beschouwd wanneer ze tegen volwassenen wordt gezegd.

kakhiel ‘zere hiel, winterhiel’; met kakhielen lopen ‘last hebben van pijnlijke hielen’, ook ‘er berooid bij lopen’; kak als negatief voorvoegsel.

kalf een kalf maaken Sewel: ‘braken’; kalven ‘braken’ - de beeldspraak bestond ook in het Duits: het verouderde kalbem betekende zowel ‘een kalf baren’ als ‘braken’.

kamerkat Sewel: ‘gekamerde hoer’, dat wil zeggen een bijzit die door een man in een gehuurde kamer wordt onderhouden.

kap de kap trekken ‘gekheid maken, lastig zijn’; iemand de kap vullen ‘iemand iets wijsmaken’.

kelderkoorts ‘katterigheid’; namelijk koorts of ziekte die uit de (wijn)kelder komt, die haar oorsprong in de (wijn)kelder heeft.

kladdegat ‘slons’; van kladden ‘bevlekken’.

klaphout verkoopen ‘veel en druk praten’; klaphout was ‘gekloofd eikenhout’, maar de uitdrukking is een woordspeling met klappen ‘praten, babbelen’.

knip krygen ‘slaag krijgen’.

kraaken zyn wyf begint te kraaken ‘zijn vrouw toont de voortekenen van de naderende bevalling, heeft barensweeën’; het WNT merkt hierover op: ‘Het beeld is blijkbaar ontleend aan een omhulsel dat dreigt te barsten omdat het den inhoud niet meer kan bevatten’, denk aan een uitkomend ei.

linker ‘slinkse vent’; van link ‘leep’, verwant met links en slinks.

meesteren wie heeft dat glas gemeesterd? ‘Wie heeft dat glas gebroken?’; schertsend gebruik van meesteren, dat eigenlijk ‘meester worden, geneeskundig behandelen’ betekent.

morlen ‘in het donker werken, peuteren’; de moderne vorm is morrelen ‘roeren, peuteren’, afgeleid van morren.

muyzemaaltyd een muyzemaaltyd doen ‘eten zonder erbij te drinken’.

opdokken ‘geven’; dokken is ontleend aan het Romani oftewel de zigeunertaal.

opzaagen ‘vioolspelen’.

oyevaars beenen Sewel: ‘spillebenen’.

paai een oude paai ‘een oude vent’; paai is door zeelui ontleend aan het Portugese pai ‘vader’.

pakje een pakje loozen ‘bevallen van een kind’.

poepen ‘een wind laten’; klanknabootsend, de huidige betekenis is pas in de negentiende eeuw genoteerd.

[p. 197]

pooijen Sewel: ‘zuipen’; een afleiding van pooi ‘rivier’, dat is ontleend aan het Romani. Van pooien ‘zuipen’ is pooier ‘souteneur’ afgeleid.

quikbil Sewel: ‘loopster’, oftewel ‘een uithuizige vrouw’; van kwikken ‘zich vlug bewegen’, dat ook zit in bijvoorbeeld kwikstaart.

roeijen uyt roeijen gaan Sewel: ‘een kind helpen halen’; hiermee wordt verwezen naar de oude volksvoorstelling dat kinderen op een schuit in deze wereld komen.

rótting-oli ‘stokslagen’; olie past bij woorden als veeg en smeer, die beide eveneens voor ‘klap’ worden gebruikt. Het WNT geeft een citaat uit 1762: ‘hoe dezelve (...), zeer beschonken zynde, op de publieke straat zeeker Onderkoopman braaf met Rotting-Oly smeerde’.

schaer daar hangt de schaer uyt Sewel: ‘daar wordt men lustig gesneeden’, oftewel: ‘daar wordt men afgezet’.

schenziek zyne schenzieke pooten aan iets slaan ‘met zijn vernielzuchtige handen aan iets zitten’; van schenden.

schótbeest ‘hoertje’; met schot wordt bedoeld ‘afgeschoten ruimte’.

schroeven Sewel: ‘pronken’; misschien heeft de betekenis zich ontwikkeld van ‘als een schroef ronddraaien’ via ‘pierewaaien’ naar ‘pronken’, maar er kan ook sprake zijn van een verkorting van opschroeven.

slip krygen, slip vangen ‘bot vangen’; slip is een afleiding van slippen ‘wegslippen, ontslippen’.

slypen straat-slyper ‘leegloper’; iemand die zo veel over de straat loopt dat deze er glad van wordt.

smeerig alle ampten zyn smeerig ‘alle baantjes leveren wel iets op’; smerig in de betekenis van ‘vet, voordeel opleverend’.

stoepjes ‘ordebewaarders’; stoepjes was een spotnaam voor de stadssoldaten die als ordebewaarders dienstdeden in Amsterdam, Leiden en Utrecht; volgens het WNT wordt ermee bedoeld: ‘iemand die nooit van zijn stoep komt, hetzij uit gemakzucht, hetzij uit lafhartigheid’.

stooten iets uyt zyne kruyn stooten ‘sprookjes vertellen’.

streen Sewel: ‘streng (garen)’; verwant met striem.

tafelbeezem Sewel: ‘panlikker’, dus een tafelschuimer of klaploper.

touwen (aftouwen) ‘afranselen’; eigenlijk ‘leer bereiden’. De betekenis ‘afranselen’ ontstond via de uitdrukking iemand de huid touwen.

uyl hy is een rechte uyl ‘hij is onnozel’.

vensterziek ‘een beetje ziek’, waarbij Sewel nader verklaart: in zo'n toestand dat men af en toe uit het venster kan kijken; hy is vensterziek, maar niet deurziek ‘hij is ziek, maar niet heel erg’; de woordspeling zit in het woord deurziek, want deur is een variant voor door (dus: door en door ziek), en verwijst ook naar deur, zoals vensterziek verwijst naar venster.

verhakstukken Sewel: ‘verhandelen’, dus ‘doen, verrichten’; van hakstuk ‘hielstuk’, dus eigenlijk: ‘nieuwe hielstukken opzetten, repareren’, tegenwoordig verbasterd tot verhapstukken.

verknollen Sewel: ‘verhoetelen’, wat een verouderd woord voor ‘verknoeien’ is; van knol ‘aardkluit, iets van weinig waarde’.

vuystlook Sewel: ‘muylpeeren’: hy kreeg wakker vuystlook; volgens het WNT wordt met look verwezen naar een plantengeslacht en de daaruit bereide saus; het schertsende vuistlook staat dan voor: ‘slaag, zooveel als: vuistsaus’.

wik óf wak Sewel: ‘zus en zo’; volgens het WNT een alliterende uitdrukking te vergelijken met kriskras of boe of ba.

zeur ‘kleinigheid’; de herkomst is onduidelijk.

zilverschoon Sewel: ‘geldeloos’, dus ‘platzak’; letterlijk: ‘vrij van zilvergeld’.

Titelprent van Willem Sewel, Groot woordenboek der Engelsche en Nederduytsche taalen (1708).

De overige woorden of uitdrukkingen die Willem Sewel bestempelde als volkstaal (zie voor een toelichting de volledige lijst op de website van Onze Taal), zijn: daar valt niet te bikken, brouwen, droes, drommel, jou, kykje, maakelaar in 't warme vlees, mammen, meyd als een meulen-paerd, mors, muylpeer, men kan hem 's morgens niet uyt zyn nest krygen, pekelzonden, pennelikker, ligte pluvier, pofzak, proesten, pruylpot, scheerje van hier, snater, soebatten, spooken, stroojonker, het haair met trapjes scheeren, zy trommelde hem wakker op den bek, uylskuyken, ik weet uw vangst, verkallen, verzuypen, vochtel, vrypóst, paerde-vygen, oorvyg, zakkertje, zemelknooper en zeyk.

Opvallend is het grote aantal woorden, in totaal ongeveer vijftien, die een persoonsnaam aanduiden en die zijn samengesteld uit twee woorden waarvan het laatste buiten de samenstelling niet slaat op een persoon, zoals aschbeer, drasbroek, kladdegat en quikbil.

Wat kunnen we van deze woorden leren? In ieder geval dat volkstaal ook in het verleden in hoge mate was gebaseerd op beeldspraak, zie duymkruyd, tafelbeezem, wyn-balgh. Maar wat mij vooral opviel, is hoeveel van deze woorden na drie eeuwen nog steeds begrijpelijk zijn en hoeveel er bovendien nog steeds worden gebruikt, sommige nog steeds in de spreektaal (bijvoorbeeld bikken, niet uit zijn nest krijgen, verzuipen), maar een groter aantal is het volkstaalkarakter inmiddels ontstegen (denk aan brekebeen en verknollen). De woorden die niet voorkomen in de standaardtaal, bestaan bovendien vaak nog in de dialecten. Volkstaal is kennelijk een lang leven beschoren.

Met dank aan Piet Verhoeff.
De volledige lijst vindt u op www.onzetaal.nl/2003/78/ volkstaal.html. Ook verkrijgbaar bij het secretariaat.