Onze Taal. Jaargang 72

[p. 134]

Waarom geven wij signalen ‘af’?
De opmars van werkwoordpartikels

Lia van Elk en Peter-Arno Coppen

Hebt u het ook al eens opgemerkt? Vroeger ging de wekker, tegenwoordig gaat hij áf. En werd je een aantal jaren geleden nog weleens gewaarschuwd door iemand die zei: ‘Hé, de telefoon gaat!’, vandaag de dag gaatje mobiele telefoon áf. Men belt om een boodschap áf te geven, of belt ín naar een radioprogramma om een verklaring of een interview áf te geven over de verkiezingen, waarbij er door de kiezer een signaal áfgegeven is. Dat de formatie maar snel moet worden ópgestart. Dat wekt natuurlijk uw belangstelling, maar bij anderen wekt het belangstelling óp.

Wat is dat toch met die scheidbaar samengestelde werkwoorden, met al die overbodige deeltjes, zoals af, in en op, ook wel ‘partikels’ genoemd? Bij een paar van die voorbeelden kun je nog wel veronderstellen dat er sprake is van een verhaspeling van twee uitdrukkingen, oftewel een contaminatie (zoals de wekker die ‘afloopt’ of ‘gaat’, en daarom nu ‘afgaat’, of een verklaring die ‘gegeven’ of ‘afgelegd’ wordt, en daarom nu maar ‘afgegeven’ wordt), maar dat is in lang niet alle gevallen mogelijk. Bovendien zou je bij contaminatie ook verwachten dat iemand af en toe eens een noodzakelijk partikeltje zou weglaten. Maar dat gebeurt niet. Er komen er alleen maar meer bij. Er lijkt wel degelijk sprake van een trend: de opmars van de partikels.

Kluitje

De taalkunde heeft daar wel een verklaring voor. Die heeft te maken met de plaats van de werkwoorden in de Nederlandse zin. Eigenlijk horen alle werkwoorden in de zin op een kluitje bij elkaar te staan. Een bijzin als ‘Als ik jou eens zou hebben kunnen bellen’ laat dat mooi zien. Er is hierop echter één uitzondering. In een normale hoofdzin onttrekt één werkwoord zich aan dat kluitje: de persoonsvorm. Die gaat ergens vooraan in de zin staan. Zo ontstaat de Nederlandse tangconstructie: tussen het afwijkend geplaatste werkwoord en het kluitje staan de meeste andere zinsdelen: ‘Had ik jou gisteren in het café nog maar kunnen bellen.’ Maar wat nu als er maar één werkwoord in de zin staat? In dat geval is dát het werkwoord dat vooraan in de zin gaat staan, en is het kluitje leeg: Ik belde jou gisteren in het café nog...’ Eigenlijk maakt dat de zin lastiger. Je kunt niet meer zien waar de werkwoorden in de zin thuishoren, je ziet alleen het werkwoord dat los van het kluitje geplaatst is.

Het is de taalkundige Jan Koster geweest die in de jaren zeventig van de vorige eeuw heeft opgemerkt dat scheidbaar samengestelde werkwoorden altijd een stukje (hun ‘partikel’) achterlaten op de plaats waar het kluitje werkwoorden thuishoort: ‘Belde jij mij maar eens op’ heeft dezelfde structuur als ‘Had jij mij maar eens gebeld.’ Op die manier verduidelijkt het partikel de zinsstructuur. Mét partikel is gemakkelijker dan zonder.

Klemtoon

Zo'n partikel is ook handig vanwege de klemtoon, die normaal op het laatste werkwoord ligt of er juist ontbreekt. Bijvoorbeeld in ‘Hij sliep de héle vergadering úít’ (vergelijk ‘Hij heeft de héle vergadering geslápen) en ‘Hij zegde de hele vergádering af’ (vergelijk ‘Hij heeft de hele vergádering afgezegd’). In de eerste zin is de hele vergadering een bepaling, en daardoor komt de nadruk op hele en op uit, dan wel op hele en geslapen. In de tweede zin is de hele vergadering het lijdend voorwerp, en dan komt de nadruk op vergadering. Partikels als uit en af nemen dus de klemtoonfunctie van het werkwoord over, en in gevallen dat het werkwoord juist geen klemtonen zou krijgen, is ook het partikel onbeklemtoond. Zonder het partikel zou er soms geen ruimte meer zijn om een volledige zinsintonatie af te maken. In een zin als ‘Hij sliep de hele vergadering’ kan het woord vergadering niet geheel onbeklemtoond blijven, terwijl dit nu net het woord is dat normaal gesproken geen klemtoon krijgt. Je kunt dit voorkomen door de nadruk op sliep te leggen, maar dat kan alleen in een heel specifieke context, bijvoorbeeld als reactie op de vraag ‘Was hij er de hele vergadering met zijn hoofd bij?’ Het toevoegen van het partikel uit biedt hier altijd uitkomst.

Archieven

Zo bezien leveren de partikels dus weliswaar geen noemenswaardige bijdrage aan de betekenis van de zin, maar eerder aan de grammaticale structuur. Ze rukken op om het ons gemakkelijker te maken. Maar waarom is dat dan al niet eerder gebeurd? Welnu, een kleine blik in de Onze Taal-archieven leert ons dat het verschijnsel al veel eerder opgemerkt is. Zo klaagde een Onze Taal-lezer in het zomemummer van 1979 (zie www.onzetaal.nl/archief/1979/07/14.html) over woorden als uitproberen, doorpraten, inhuren en afslanken. De voorbeelden zijn anders, maar het verschijnsel is hetzelfde. Het is dus zeker niet iets van de laatste jaren.