Onze Taal. Jaargang 72

[p. 130]

Etymologica
De korte el en de lange ij

Nicoline van der Sijs

Is het peil of pijl? Stijl of steil? Wijden of weiden? De spelling van de korte ei en lange ij vormt een bekend struikelblok van het Nederlands. Hoe komen we aan die twee spellingen voor dezelfde klank? Daarover gaat deze aflevering van ‘Etymologica’.

‘Benedictijner monniken met hun wijdvallende pijen onder weidse kloostergewelven’. Een fragment als dit uit het Groot Dictee der Nederlandse Taal is al snel goed voor een paar fouten, want wijd en weids betekenen beide iets als ‘ruim’, maar toch schrijf je ze verschillend. Waar is dat eigenlijk goed voor, dat verschil tussen de ij en de ei? Ze klinken toch hetzelfde? Dat is waar, maar dat is niet altijd zo geweest.

Het jongst is de lange ij. Deze is ontstaan in de Renaissance. Toen vond er namelijk een grote klankverschuiving plaats: de lange i veranderde via allerlei tussenstadia in [ei]. Zo ontwikkelden de Middelnederlandse woorden bliven, driven, rike en swine zich tot blijven, drijven, rijk en zwijn. De eenklank (of monoftong) i ging dus over in de tweeklank (of diftong) ij. Daarom noemt men deze klankverandering de diftongering van de i. De klankverschuiving vond níét plaats voor de r; daarom zeggen we niet ‘lijr’, ‘dijr’ en ‘wijrook’, maar ‘lier’, ‘dier’ en ‘wierook’ (dat laatste betekent eigenlijk ‘heilige rook’; het eerste deel is afgeleid van wijden).

Verbreiding

De eerste sporen van deze klankverschuiving zijn in de late Middeleeuwen in het Brabants gevonden. In de zeventiende eeuw treffen we het verschijnsel ook in Holland aan. Sommige taalkundigen hebben daarom verondersteld dat de klankverandering vanuit Brabant naar Holland is gebracht door de Zuid-Nederlandse immigranten die eind zestiende eeuw voor het oorlogsgeweld van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) naar de Republiek vluchtten. Dat klopt echter niet met de feiten. De verandering was namelijk al begonnen in Holland voordat die immigratie begon: vanaf 1475 verschenen er al voorbeelden in de Amsterdamse volkstaal, bijvoorbeeld ‘verscheynt’ voor verschijnt, ‘lefrenten’ voor lijfrenten en ‘god seij gheloft’ voor God zij geloofd. De spelling toont duidelijk aan dat in deze woorden geen [ie] werd uitgesproken.

De klankverandering is in Holland dus waarschijnlijk onafhankelijk ontstaan van de zuidelijke, en wel in de taal van de lagere klassen. Hooguit kunnen zuidelijke immigranten de al in gang gezette ontwikkeling hebben versterkt. Interessant is de observatie van de taalkundige Lambert ten Kate in 1723. Hij wijt de klankverandering in de Republiek onder andere ‘aan de menigte Hoogduitsers die zich sinds een eeuw in ons land hebben gevestigd’ - aan de Duitse immigranten dus, en niet Zuid-Nederlandse.

Vriendelaik

Vanuit Holland verbreidde de klankverschuiving zich verder over het Nederlandstalige gebied, maar tot op heden heeft de [ie]-klank zich in verschillende dialecten gehandhaafd, zoals blijkt uit het kaartje op de volgende bladzijde: in het oosten, noorden en zuidwesten wordt nog steeds ‘ies’ gezegd en geen ‘ijs’.

De klankverandering heeft dus niet in het hele zuiden plaatsgevonden, en bovendien verschoof de lange i in een deel van het zuiden een andere kant op. In het Brabants van Antwerpen en omgeving (uit welk gebied de meeste immigranten kwamen) veranderde die [ie] niet in [ei] maar in [aai]. Men was zich in Holland goed bewust van die Brabantse [aai], want deze werd in kluchten als stereotype gebruikt om de spot met de Brabanders te drijven. Zo liet Bredero in zijn klucht de Spaanschen Brabander Jerolimo Brabanders bijvoorbeeld zeggen: ‘saide gai’ of ‘sayde gay’ voor zijt gij, ‘mai’ voor mij en ‘vriendelaik’ voor vriendelijk.

Ook in de klucht Trijntje Cornelis van Constantijn Huygens uit 1653, gebaseerd op de geschiedenis van het nieuwsgierig Aagje van Enkhuizen, spraken personages onvervalst Brabants, zoals: ‘maijns gelaijck’ voor mijns gelijk, ‘zaijde gaijt’ in plaats van zijt gij 't en ‘dach ge zaijt’ in plaats van dat ge zijt.

In het Hoogduits (niet in het Nederduits) en het Engels gebeurde iets vergelijkbaars. Het Latijnse vinum is in het Duits Wein geworden en in het Engels wine, beide met de uitspraak [waain] - net zoals in het Brabants. In het Engels en Duits vond de verandering overigens wél voor de r plaats, zo blijkt uit het Duitse feiern ‘vieren’, Geier ‘gier’ en Leier ‘lier’, en het Engelse lyre ‘lier’.

Piepende vogel

Sommige Standaardnederlandse woorden bevatten een ie in plaats van de verwachte ij. Vergelijk de woordparen griezelig naast afgrijzen, kiekeboe naast kijken, scharensliep en uitsliepen naast slijpen, siepelen naast sijpelen, stiel naast stijl, en denk ook aan woorden als driest, iep, grienen, kiem, kniezen, miezerig, piepen, striem, ontiegelijk en vies. In het eerste woord van ieder woordpaar is de klank niet verschoven naar [ei]. Hoe komt dat? Wellicht zijn de [ie]-varianten uit een Oost-Nederlands dialect geleend. Daarin had de klankverschuiving immers niet plaatsgevonden. Maar het zou ook om een oude [ie]-klank kunnen gaan, die bewaard is gebleven. Bij woorden als piepen en grienen is er sprake van klanknabootsing; omdat het geluid van een vogel eerder klinkt als piep dan als pijp, kan de ie in dit woord aan de klankverandering ontsnapt zijn. Tot slot kan betekenisverschil tussen de twee woor-

[p. 131]

den den van een woordpaar ervoor gezorgd hebben dat de klankverschillen behouden bleven.

Gez. RUITER/PAARDENVERZORGER. Wij zijn op zoek naar een ervaren en betrouwbare ruiter/paardenverzorger die onze vijf paarden mede wil bereiden

Kunstmatig

Anders dan de lange ij kwam de ei al in het Middelnederlands voor, bijvoorbeeld in cleine, reiken en rein. Ei was ontstaan uit drie verschillende klanken:

-	uit de e voor een n, d of t; vergelijk einde naast het Duitse Ende;
-	uit het Germaanse egi; zo ontstond zeil naast het Duitse Segel, en teil naast tegel;
-	uit ai; vergelijk heide (naast het Gotische haiði) en paleis (naast het Franse palais).

Ei werd in Holland dikwijls uitgesproken als [aai]. Zo werd in 1477 geschreven over een ‘maysgen’ voor meisje. Volgens de taalkundige Van Haeringen klonk de toezang van de eerste rei in Vondels Lucifer als volgt:

Haailig, haailig, nog eens haailig, Driemaal haailig, eer zij God

De meeste zeventiende-eeuwse grammatica's deden de uitspraak [aai] voor ei echter af als onbeschaafd. Zo noemt de Twe-spraack uit 1584, de oudste gedrukte grammatica van het Nederlands, als een van de ‘grofste misbruiken’ dat ‘de ey wordt uitgesproken als ay in zeyde, seyde, schreyde’.

Waarschijnlijk vielen de uitspraak van ei en die van ij eind zeventiende eeuw in Holland samen. Lambert ten Kate vertelt namelijk in 1723 dat ei en ij op dat moment hetzelfde klinken, maar dat hij van oude mensen had gehoord dat er in hun jeugd in Amsterdam een uitspraakverschil was.

Het zou logisch geweest zijn om vanaf het moment dat de uitspraak van ei en die van ij samenvielen, ook te kiezen voor één spelling, maar taalkundigen hebben het verschil tot op heden kunstmatig in stand gehouden. Ook hebben zij de uitspraak [aai] weten tegen te houden. In de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw breidde de uitspraak [aai] voor ij en ei zich echter, na drie eeuwen, weer uit in de standaardtaal. Toen gingen met name jonge vrouwen zich hiervan bedienen, en kreeg het verschijnsel zelfs een naam, verzonnen door Jan Stroop: het Poldernederlands. Die naam staat overigens ook voor andere uitspraakveranderingen, zoals de ui van huis die als [ou] uitgesproken wordt, en de ou van koud als [aau]. Anders dan Jan Stroop sluit ik niet uit dat de [aai]-uitspraak is ontstaan onder invloed van het Engels: denk aan alle Engelstalige popmuziek die ‘laif’ meegezongen wordt.

Wat is er lang?

Resteert de vraag waar de benamingen lange ij en korte ei vandaan komen. Slaan ze op de vorm van de letter (de aan- en afwezigheid van de ‘stok’, zoals dat in typografische termen heet), of verwijst de benaming van de lange ij naar de herkomst ervan, die immers een lange [ie] was?

In de Renaissance spelde men lange klinkers in gesloten lettergrepen veelal door verdubbeling van de klinker: maan, been (iets wat tegenwoordig de regel is). Naar analogie daarvan werd de lange [ie] in gesloten lettergrepen gespeld als ii. Vanwege de leesbaarheid gaf men echter algauw de tweede i een haal naar beneden: ij of y. Zo vinden we naast elkaar de spellingen wiif, wijf en wyf, waarin de tekens ii, ij of y spellingvarianten zijn. Pontus de Heuiter koos in zijn Nederduitse orthographie van 1581 voor de spelling ij, die hij ‘grote, dubbele of lange i’ noemde en die hij uitsprak als een [ie]-klank.

De tekens ij, y en ii bleven in gebruik, terwijl de klank geleidelijk verschoof van een lange [ie] naar een [ei]. Ds. L. van Bolhuis meldt in 1776 dat de lange ij ‘eene verdubbelde i of ii [is], waar van de laatste met een haal naar beneden getekend wordt ter onderscheidinge van de u.’ En in 1805 merkt P. Weiland in zijn Nederduitsche spraakkunst op dat de ij ‘eigenlijk niets anders, dan eene dubbele of verlengde i is’, waarin de tweede i ‘met eenen langen staart’ wordt geschreven, en die hij ‘lange ij’ noemt. Uit de citaten krijg ik de indruk dat ‘lang’ zowel op de herkomst als op de vorm betrekking had. Nergens heb ik in deze periode de benaming korte ei gevonden. Die zal dus pas later naar analogie van lange ij zijn toegekend.

In de donkergekleurde gebieden wordt ijs uitgesproken als ‘ies’.
Uit: A. Weijnen, Nederlandse dialectkunde. Assen, Van Gorcum, 1966 (2e dr.)

De spelling ii verdween al geleidelijk in de zeventiende eeuw, maar de varianten y en ij (dus met en zonder puntjes) bleven nog eeuwenlang naast elkaar bestaan. Uiteindelijk koos Adriaan Kluit in zijn Vertoog over de tegenwoordige spelling der Nederduitsche taal van 1763 voor de nog steeds geldende regel dat de letter ij geschreven wordt voor de klank [ei], en de letter y voor de [ie]-klank in leenwoorden (bijvoorbeeld in cyclus). Het feit dat de ij en de y lange tijd als spellingvarianten zijn beschouwd, blijkt nog uit de spelling van de hoofdletter IJ in plaats van Ij. Dat is naar analogie van Y, en wijkt af van Ei.

Met dank aan Igor van de Bilt en Jan Noordegraaf