Onze Taal. Jaargang 72

[p. 105]

[Nummer 5]

[p. 108]

Einde in zicht van onderwijs in eigen taal?
OALT als speelbal van politieke veranderingen

Bart Bossers - taalwetenschapper, VU Amsterdam

Onderwijsminister Van der Hoeven diende vorig jaar een wetsvoorstel in dat een einde moest maken aan het Onderwijs in Allochtone Levende Talen (OALT). Maar nog voordat het werd aangenomen, viel het kabinet. Wat nu? Een overzicht van Nederlands langstlopende soap: het dossier OALT.

‘Op school spreken we Nederlands.’ Niet meer dan vijf woorden had minister van Onderwijs Maria van der Hoeven vorig jaar nodig om 35 jaar discussie te beslechten over het onderwijs in eigen taal aan kinderen met een andere moedertaal dan het Nederlands.

De eerste initiatieven om dit Onderwijs in Eigen Taal en Cultuur (OETC) te organiseren dateren uit de tweede helft van de jaren zestig. Het was gericht op kinderen van Spaanse en Italiaanse ouders die in Nederland als gastarbeider werkten. Die zouden, zo waren de plannen, binnen enkele jaren weer terugkeren naar hun land van herkomst. Om ervoor te zorgen dat de kinderen daar ook weer konden meedraaien in het onderwijs, werd een deel van het Spaanse en Italiaanse onderwijsprogramma in Nederland aangeboden.

‘Normale ambtelijke tegenzin’

Het OETC werd dus aanvankelijk georganiseerd vanuit de ‘terugkeergedachte’, zoals die later is gaan heten. Het initiatief voor dit onderwijs kwam daarom ook niet van de Nederlandse overheid, maar van de Spaanse en Italiaanse, die het via hun ambassades organiseerden en bekostigden. Eind jaren zestig ging het om ongeveer tweeduizend kinderen, die iedere woensdagmiddag en vrijdagochtend werden opgehaald en naar OETC-lessen werden gebracht. Na verloop van tijd volgden ook steeds meer Turkse en Marokkaanse kinderen onderwijs in eigen taal en cultuur - nóg zo'n groep die eigenlijk na een paar jaar zou terugkeren.

Rond 1975 begon het besef door te dringen dat een deel van de gastarbeiders waarschijnlijk in Nederland zou blijven. Het toenmalige overheidsstandpunt was dat OETC vooral gericht moest zijn op de kinderen die wél teruggingen. Voor de ‘blijvers’ vond men het geen noodzakelijke vorm van onderwijs.

Vijf jaar later blijkt men die opvatting echter volledig te hebben verlaten. OETC is dan juist gewenst omdat veel kinderen zullen blíjven en niet omdat ze zullen teruggaan. Hoe is deze schijnbare ongerijmdheid te verklaren? Arabist Jan Brugman schreef die ooit toe aan ‘de normale ambtelijke tegenzin tegen opheffing van overheidstaken’, maar de werkelijke reden moet toch meer gezocht worden in het standpunt dat de overheid destijds had over ‘etnische minderheden’. Het motto van het minderhedenbeleid in de jaren tachtig luidde namelijk: ‘integratie met behoud van eigen identiteit’. En omdat taal een belangrijk onderdeel is van die identiteit, zette de overheid zich steeds actiever in om OETC van de grond te krijgen en het deel te laten uitmaken van het Nederlandse onderwijs. OETC krijgt in die tijd een wettelijke basis. Anderstalige kinderen van erkende minderheidsgroepen krijgen recht op tweeënhalf tot vijf uur OETC per week. In de landen van herkomst worden docenten geworven om dit onderwijs te geven.

Psychische problemen

Omdat OETC nooit onomstreden is geweest, heeft de overheid steeds haar best gedaan om haar steun aan dit onderwijs goed te onderbouwen. Begin jaren tachtig werd er vooral een psychologisch argument ge-

‘De taalachterstand-discussie gaat in wezen niet over taal maar over macht en komt erop neer dat de “zwakkere groep” zich moet aanpassen aan de sterke, dominante groep. In het onderwijsprogramma is in die visie geen ruimte voor andere talen.’
(A. el Aissati, taalwetenschapper)
‘De Nederlandse beleidsmakers leggen alle prioriteiten bij het Nederlands. Onverdedigbaar. (...) We denken dat we een multiculturele samenleving kunnen creëren die monolinguaal is. Dat is een misvatting.’
(Guus Extra, directeur centrum voor meertaligheid Babyion)
‘De richting van het huidige onderwijsbeleid staat haaks op wat nodig is. We moeten een groot vraagteken plaatsen bij het onderwijs in eigen taal en cultuur. Is het niet veel zinvoller de achterstand in beheersing van het Nederlands met alle mogelijke middelen op te heffen?’
(Paul Scheffer in zijn artikel ‘Het multiculturele drama’,
NRC Handelsblad)

[p. 109]

bruikt. Het uitgangspunt van het beleid was dat onderwijs de kinderen in staat moest stellen om ‘volwaardig te functioneren met de mogelijkheid zulks te doen vanuit de eigen culturele achtergrond’. Niet alleen dacht men dat het te vroeg leren van het Nederlands ‘zou leiden tot psychische problemen’, ook speelde het uit Amerika overgewaaide argument van het ‘positieve zelfbeeld’ een rol. Wanneer een kind het idee heeft dat zijn cultuur en taal niet voldoende erkend worden, zou het een negatief zelfbeeld kunnen ontwikkelen, en dat kan weer leiden tot desinteresse in school en afwijzing van de Nederlandse cultuur. Een positief zelfbeeld kan alleen worden opgebouwd

Verborgen achter alle argumenten en het debat erover gaat feitelijk een geheel ander meningsverschil schuil: een politieke strijd over de wenselijkheid van cultuurbehoud of van aanpassing van migranten.

‘vanuit een stevige worteling in de eigen cultuur’.

Als uit onderzoek blijkt dat dit argument niet opgaat, zoekt de overheid nieuwe argumenten. Men vindt die in de taalkunde, waar op dat moment een voor politieke doeleinden zeer bruikbaar idee in zwang is: de zogenoemde afhankelijkheidshypothese. Kort gezegd stelt deze dat een tweede taal sneller verworven wordt naarmate de moedertaal verder ontwikkeld is. En dat is een sterk argument, omdat het critici de mond snoert die liever voorrang geven aan het leren van Nederlands: OETC komt immers juist ten goede aan die Nederlandse taalvaardigheid. Als het tenminste waar zou zijn. Maar ook voor dit idee wordt, de tientallen onderzoeken ernaar ten spijt, geen duidelijke steun gevonden.

We zijn inmiddels in de jaren negentig aanbeland, en wederom worden nieuwe argumenten van stal gehaald. Kennis van de eigen taal en cultuur bevordert de emancipatie, een multiculturele samenleving hoort nu eenmaal ook meertalig te zijn en - het meest eigentijdse argument - talenkennis heeft economische waarde; afschaffing van OETC is derhalve ‘economische struisvogelpolitiek’.

Politiek-ideologisch debat

Verborgen achter al deze argumenten en het debat erover gaat feitelijk een geheel ander meningsverschil schuil: een politieke strijd over de wenselijkheid van cultuurbehoud of van aanpassing van migranten. Voorstanders van OETC beschouwen multicultureel Nederland als een maatschappij waarin nieuwkomers hun eigen cultuur en taal zo veel mogelijk in stand houden en waarin autochtone Nederlanders niet het recht hebben ‘aanpassing’ te vragen van nieuwkomers. Critici wijzen op de gevaren van ‘segregatie’ (scheiding van bevolkingsgroepen), op de bestaande onderwijsachterstanden, op het gebrek aan rendement van OETC en op het feit dat het Nederlands op den duur ook binnen migrantengemeenschappen de moedertaal zal worden.

Foto: Bart Bossers

Het debat tussen beide kampen overstijgt de OETC-kwestie verre en heeft sterk politiek-ideologische trekken (zie hiervoor ook Onze Taal van juni en oktober 2000). Zachtzinnig gaat het er bepaald niet aan toe: de voorstanders hebben het over ‘paternalisme’, ‘etnocentrisme’ en soms zelfs ‘racisme’, de critici verwijten voorstanders ‘onverschilligheid’, ‘naïef idealisme’ en ‘gebrek aan realiteitszin’.

Het tij keert

Tot het midden van de jaren negentig hebben de argumenten van de voorstanders van OETC het meest gehoor gevonden in politiek Den Haag: Nederland ‘is nu eenmaal een multiculturele samenleving’ en

‘Beter opgeleide en meer naar integratie strevende allochtonen doen hun kinderen niet op scholen waar OALT wordt gegeven. Het vasthouden aan OALT maakt deel uit van het omvangrijke pakket aan geconditioneerde reflexen waar GroenLinks en de halve PvdA patent op hebben. Deze vooringenomenheid maakt een onbevangen discussie onmogelijk.’
(Leo Prick, columnist NRC Handelsblad)
‘Laten we enerzijds erkennen dat de onderdompelingsmethode, hoewel het de beste is die beschikbaar is, op school toch tekortschiet, en anderzijds dat onderwijs in eigen taal dit probleem niet oplost.’
(L. van der Gaag, voormalig directeur Onderwijs van het Ministerie van Onderwijs)
‘Het ontkennen van de eerste taal in de schoolsituatie is een onrealistische benadering die gedoemd is te mislukken.’
(Hans Bennis, directeur Meertens Instituut)

[p. 110]

OETC is daarvan het vlaggenschip. Tussen 1975 en 1998 is er aan de praktijk van OETC dan ook niets fundamenteels veranderd, al heeft de wetgever om de zoveel tijd kleine aanpassingen aangebracht met betrekking tot de plaats van dit onderwijs (binnen of buiten lestijd), de lesinhoud (alleen taal of taal én cultuur) en het aantal uren per week.

Maar halverwege de jaren negentig is het tij gaan keren. Een eerste signaal daarvan was de invoering van de Wet inburgering nieuwkomers in 1996, die van nieuwkomers inburgering eist. Twee jaar later, op 1 augustus 1998, treedt de Wet OALT (Onderwijs in Allochtone Levende Talen) in werking. Het uitgangspunt van deze wet is nog steeds dat ‘kennis van de eigen cultuur de integratie en participatie in de Nederlandse samenleving bevordert’. Dit lijkt echter weinig meer dan lippendienst, gezien de inhoud van de wet. Het OALT krijgt namelijk vooral een zogenoemde taalondersteunende functie: in groep één tot en met vier wordt de moedertaal van het kind gebruikt als hulpmiddel voor het leren van Nederlands en voor de leerstofoverdracht in het algemeen. Pas in de bovenbouw kan het ook een zelfstandige, ‘cultuureducatieve’ func-

Volgens de minister is het positieve effect van het taalondersteunende OALT op het Nederlands nooit aangetoond.

tie krijgen. Dat laatste type OALT wordt buiten schooltijd gegeven en vaak zelfs buiten school.

Een belangrijke verandering is verder dat de gemeenten de verantwoordelijkheid krijgen voor de organisatie. Die blijken de OALT-gelden massaal in te zetten voor taalondersteuning. OALT als cultuureducatie blijkt niet erg populair en weinig levensvatbaar: het komt moeizaam van de grond, er is weinig geld voor en ook weinig animo. In de laatste maanden van Paars laat staatssecretaris Adelmund weten nog twee jaar te willen aanzien hoe het cultuureducatieve OALT zich ontwikkelt. Ze weigert echter om in die periode extra maatregelen te nemen om dit OALT uit het slop te halen. In Den Haag weet iedereen wat dat betekent.