Onze Taal. Jaargang 72

[p. 56]

Etymologica
Niet-herkende uitheemse lidwoorden en meervoudsvormen

Nicoline van der Sijs

Het eldorado heeft strikt genomen twee lidwoorden: het Nederlandse het en het Spaanse el. We gebruiken dagelijks nogal wat leenwoorden waarvan we het oorspronkelijke lidwoord niet herkennen, en daarnaast ook allerlei uitheemse woorden waarvan we het meervoud niet doorzien. Ze staan centraal in deze aflevering van ‘Etymologica’, de rubriek over de basisbeginselen van de etymologie.

De novemberaflevering van ‘Etymologica’ ging over verkeerde woordgrenzen. Onze voorouders, van wie velen niet konden lezen en schrijven, hadden er soms moeite mee te bepalen waar een woord ophield en waar het volgende woord precies begon. Zo verstonden ze een nadder als een adder, en zo ontstond het zelfstandig naamwoord adder. Datzelfde verschijnsel doet zich ook voor bij leenwoorden: soms, wanneer leners de brontaal niet goed beheersen, beschouwen ze het lidwoord als onderdeel van het woord of herkennen ze de begingrens van het woord niet.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Lodderein

Een voorbeeld van een woord dat samen met het lidwoord geleend is, is lommer. De bron is het Franse l'ombre ‘de schaduw’. Ook de verouderde benaming voor een reukwatertje lodderein is samen met het lidwoord uit het Frans geleend; in die taal spreekt men van ‘l'eau de la reine’, oftewel ‘het koninginnenwater’. Het gewestelijk Nederlandse lavoor voor ‘ivoor’ stamt van het Franse l'ivoire ‘het ivoor’. Dat Engelsen dezelfde ‘fouten’ maken als wij, blijkt uit lacrosse, dat in de Verenigde Staten of Canada is ontleend aan het Franse (le jeu de) la crosse (‘het spel met) de stok’.

Spaanse woorden die inclusief het lidwoord zijn geleend, zijn leguaan, eldorado en alligator. Alle drie de woorden houden verband met de ontdekking van Amerika. Leguaan gaat terug op het Spaanse la iguana ‘de leguaan’, een woord dat uit een indianentaal stamt. Eldorado ‘paradijs’ komt van het Spaanse el dorado (país) ‘het vergulde (land)’, de naam van een fictieve plaats in Zuid-Amerika waar goud in overvloed zou zijn. De Spaanse conquistadores geloofden in het bestaan van deze plaats, nadat ze een stamhoofd gezien hadden dat zich voor een jaarlijks ritueel geheel met goudstof had ingesmeerd. Alligator ten slotte hebben we via het Engels leren kennen. De bron van het woord is het Spaanse el lagarto (de las Indias) ‘de hagedis (van (West-)Indië)’.

Het Arabische al-

De meeste woorden met een nietherkend lidwoord zijn internationale woorden die door andere talen inclusief lidwoord zijn geleend, en vervolgens in hun geheel door ons zijn overgenomen. De ‘fout’ is dus in commissie gemaakt. Hoe onbekender een taal is, hoe meer van dergelijke fouten er worden gemaakt. Neem nu het Arabisch. In het verleden hadden de Arabieren grote invloed op West-Europa: in de Middeleeuwen hielden ze grote delen van Spanje, Sicilië en Zuid-Italië bezet. In die tijd werden ook veel Arabische natuurkundige en filosofische werken vertaald in het middeleeuws Latijn - vaak met behoud van de Arabische terminologie.

Het gevolg was dat het Latijn en de Romaanse talen (Spaans, Frans) veel Arabische woorden leenden, en vanwege de onbekendheid met het Arabisch nam men daarbij vaak het niet-herkende lidwoord al- over. Dit lidwoord vinden we onder andere in Algerije, letterlijk ‘de eilanden’ (namelijk de eilanden die oorspronkelijk voor de kust van de stad Algiers lagen), en in Allah ‘de God’. (Zie het kader voor meer voorbeelden.) Uit die voorbeelden blijkt dat het lidwoord soms aan de erop volgende medeklinker is aangepast, bijvoorbeeld bij artisjok.

Sommige woorden zijn zowel met als zonder Arabisch lidwoord geleend, meestal met een verschillende betekenis, vergelijk:

-	chemie ‘scheikunde’ - alchimie ‘primitieve scheikunde, goudmakerij’
-	gazel(le) ‘soort antilope’ - algazel ‘sabelantilope’
-	henna ‘kleurmiddel uit de plant alkanna’ - alkanna ‘een plant’
-	kadi ‘rechter’ - alcalde ‘burgemeester’
-	kalium ‘een chemisch element’ - alkali ‘hydroxide van een alkalimetaal’
-	koran - alkoran, beide ‘heilige schrift van de moslims’
-	mimbar - almemor, beide ‘spreekgestoelte’
-	muts ‘hoofddeksel’ - almucium ‘bonten koormantel, kapmantel’
-	zenit ‘toppunt’ - azimut ‘toppuntshoek’.

Voor het inburgeren van een leenwoord maakt het niets uit of het met of zonder lidwoord is overgenomen. Alleen tegen eldorado is in het verleden door puristen wel geageerd: zij pleitten ervoor om dit te veranderen in dorado. Hoewel hoongelach hun deel werd, heeft Van Dale deze vorm opgenomen.

Musea's en prospecti

Van uitheemse woorden bleef soms niet alleen het lidwoord onopgemerkt, ook zag men weleens over het hoofd dat het om een meer-

[p. 57]

voud ging. De decemberaflevering van deze rubriek ging over inhéémse niet-herkende meervoudsvormen, zoals schoen, dat oorspronkelijk het meervoud van schoe was maar later gezien werd als de enkelvoudsvorm. Maar ook van geleende woorden zijn er weer legio voorbeelden te geven van zulke niet-herkende meervouden.

Zo gebruikt het Nederlands in een aantal geleerde woorden een uitheems meervoud naast of in plaats van de inheemse meervoudsuitgangen -en of -s. Latijnse leenwoorden op -um bijvoorbeeld, die kunnen het meervoud -a krijgen: museum - musea. Vanwege onbekendheid met het Latijn worden dergelijke meervouden niet altijd herkend, waardoor de bekende dubbele meervouden ontstaan waarvoor in taaladviesboeken wordt gewaarschuwd: jubilea's, musea's, stadia's. Het meervoud musea wordt dan kennelijk als enkelvoudsvorm gezien, vergelijkbaar met azalea en fuchsia, en van deze ‘enkelvoudsvorm’ wordt een ‘normaal Nederlands’ meervoud op -s gevormd. Vanuit etymologisch standpunt zijn deze incidentele gevallen niet zo interessant. Wél aardig zijn de gevallen die onderdeel van het Nederlandse taalgebruik zijn geworden en dus in de woordenboeken zijn terechtgekomen. Zo was het Latijnse leenwoord agenda oorsponkelijk een meervoudsvorm die betekende ‘dingen die gedaan moeten worden’. Agenda werd als verzamelnaam opgevat en er werd een nieuw meervoud agenda's bij gevormd, dat tegenwoordig de normale vorm is.

Ook het omgekeerde komt voor: een enkelvoudsvorm op -a wordt als meervoud opgevat. Zo kun je op internet lezen over ‘de koers van de verschillende valuta’ en ‘de valuta worden aangegeven’. Valuta is echter een enkelvoudig Italiaans leenwoord, met als meervoud valuta's.

Meervouden op -i

Latijnse leenwoorden op -us of -icus kunnen de meervoudsuitgang -i krijgen, vergelijk catalogi, intimi, promovendi en academici, musici. Niet álle Latijnse woorden op -us krijgen echter deze meervoudsvorm. Zo luidt het meervoud van prospectus in het Latijn niet prospecti maar, net als het enkelvoud, prospectus. Omdat het Nederlands zulke vormen niet kent, is daarin alleen het meervoud prospectussen toegestaan. Op internet komt prospecti echter regelmatig voor: ‘het opstellen van prospecti’, ‘prospecti voor beursintroducties’.

Ook in het Italiaans komt het meervoud -i voor. Leenwoorden als confetti, macaroni, spaghetti en vermicelli zijn eigenlijk meervouden; in het Italiaans zijn het zogenoemde pluralia tantum, woorden die alleen in het meervoud voorkomen. Bij ons worden ze als collectief enkelvoud opgevat. We zeggen dan ook: ‘De vermicelli is op’, ‘De macaroni is klaar’, ‘De confetti viel neer.’ Dat Nederlanders toch behoefte hebben om een meervoud te maken van zulke woorden, blijkt wel uit internetpagina's waarop mensen het hebben over confetti's, macaroni's, spaghetti's en vermicelli's. Vooralsnog zijn deze vormen niet opgenomen in de woordenboeken. Wél geaccepteerd is blini. In de grote Van Dale is deze benaming voor een bepaald boekweitpannenkoekje opgenomen als enkelvoudsvorm met als meervoud blini's. In de brontaal, het Russisch, is bliny echter een meervoudsvorm van blin. Formeel is blini's dus een dubbel meervoud.

De uitgang -i geeft niet altijd het meervoud aan. In Israëli, Iraki, Koeweiti en Saudi is sprake van de Semitische uitgang -i, die het mannelijk enkelvoud van bijvoeglijke naamwoorden aangeeft. Zo'n bijvoeglijk naamwoord kan ook zelfstandig worden gebruikt. Dus het Hebreeuwse Israeli betekent ‘van Israël’ en ‘Israëlische persoon’. De i-uitgang wordt op grond van de vele Latijnse meervouden op -i nog weleens aangezien voor een meervoudsvorm: ‘Daar staan een paar Iraki’ in plaats van ‘Daar staan een paar Iraki's.’ Zelfs de redactie van Van Dale blijkt danig in de war gebracht te zijn door deze vormen: in het woordenboek staat correct Koeweiti met als meervoud Koeweiti's en Iraki, meervoud Iraki's, maar onjuist: Saudi, meervoud Saudi. Bij Israëlisch wordt de inwonernaam Israëli vermeld, met als meervoud zowel Israëli als Israëli's.

Nieuwe enkelvoudsvormen

In het dagelijks taalgebruik is het erg onhandig om hetzelfde woord (Iraki, Israëli, Saudi) zowel voor het enkel- als voor het meervoud te gebruiken. Als oplossing worden er in dit soort gevallen meestal nieuwe enkelvoudsvormen gevormd, door weglating van de meervoudsuitgang. Bij Iraki, Koeweiti en Israëli is zo'n vorming echter onacceptabel, omdat die samenvalt met de landsnaam Irak, Koeweit en Israël. Bij Saudi speelt dat probleem niet, en op internet vond ik dan ook: ‘Osama Bin Laden was een Saoed.’

Dat zo'n vorming levensvatbaar is, blijkt uit het woord Pakistaan. Dit woord is namelijk op identieke wijze gevormd. Van de landsnaam Pakistan is de inwonersnaam op Semitische wijze met -i afgeleid: een inwoner van Pakistan is dus een ‘Pakistani’, meerdere inwoners zijn ‘Pakistani's’. Maar Pakistani werd als meervoudsvorm geïnterpreteerd, en we vinden dan ook in Van Dale onder Pakistaans de inwonernaam Pakistani met als meervoud Pakistani. Vervolgens werd van het meervoud Pakistani een nieuwe enkelvoudsvorm Pakistaan gevormd, die inmiddels is opgenomen in alle woordenboeken. Zo is er in het Nederlands een woordpaar Pakistan (het land) - Pakistaan (bewoner van het land) ontstaan dat in de brontaal niet voorkomt.

We zien dus dat in een aantal gevallen niet-herkende meervoudsvormen hebben geleid tot geaccepteerde nieuwe vormen, zoals agenda's, blini's en Pakistaan. Andere nieuwe vormen, zoals musea's en prospecti, worden - voorlopig althans - nog beschouwd als taalfouten. Maar wat niet is, kan nog komen...

Leenwoorden met het Arabische al-

Internationale Arabische leenwoorden die mét lidwoord zijn overgenomen:

abrikoos

albatros letterlijk ‘de pot van een waterrad’, aanvankelijk gebruikt voor de pelikaan, omdat men dacht dat zijn grote keelzak met water gevuld was

alcazar ‘het kasteel’ (cazar is in het Arabisch ontleend aan het Latijnse castrum ‘kamp’)

alcohol oorspronkelijk ‘het poeder van loodzwavel om de wenkbrauwen mee te verven, poeder verkregen door distilleren’, vandaar ‘distillaat’

alfalfa ‘het alfalfa-gras’

algebra eigenlijk ‘het zetten van gebroken botten, vandaar ‘het onder één noemer brengen van breuken’

Alhambra ‘het rode huis’

alkanna ‘de henna(plant)’

alkoof ‘de koepel, het gewelf’

amalgaam

artisjok

aubergine