Onze Taal. Jaargang 72

‘Was jij maar in Lutjebroek gebleven’
Een plaatsnaam met een dubieus imago

Ewoud Sanders

Lutjebroek wordt vaak gebruikt ter aanduiding van een gehucht dat diep in het achterland ligt en waar niets te beleven valt. Maar eigenlijk ligt Lutjebroek niet eens zo ver van de levendige Randstad vandaan. Hoe komt het dan aan zijn rurale reputatie?

Toen Hans Breukhoven eind 2001 bekendmaakte dat hij de muziekketen Free Record Shop van de beurs zou halen, zei hij dat te doen omdat hij geen zin meer had om aandeelhouders in Vlagtwedde te bezoeken. In theorie is het mogelijk dat de Vlagtwedders relatief veel muziekaandelen hadden gekocht, maar we mogen gevoeglijk aannemen dat Breukhoven het overdrachtelijk bedoelde. Hij had geen zin om zijn beleid tot in de kleinste uithoeken van de provincie te gaan uitleggen.

Breukhoven zei ‘Vlagtwedde’, maar hij had ook ‘Appelscha’, ‘Gasseltemijveenschemond’, ‘Jipsingboertange’, ‘Jipsingboermussel’, ‘Oostdongeradeel’, ‘Schin op Geul’ of ‘Tietjerksteradeel’ kunnen zeggen, want ook die namen duiken met enige regelmaat op in de betekenis ‘negorij, gehucht, plaats diep in het achterland’. Het is niet toevallig dat het om plaatsen in Drenthe, Groningen, Friesland en Limburg gaat, want vooral in de Randstad worden deze provincies als het achterland beschouwd. Dat ook Stampersgat en Knollendam weleens worden gebruikt voor ‘gehucht, plaats waar nooit iets gebeurt’, heeft minder met hun ligging te maken dan met hun klank. Stampersgat ligt in Noord-Brabant, en (Oost- en West-)Knollendam in Noord-Holland, maar ze klinken ‘way back yonder’, zoals de Amerikanen zeggen.

Platteland BV

Overigens is het opmerkelijk dat je dit overdrachtelijke gebruik van Appelscha, Gasseltemijveenschemond, Jipsingboermussel, Knollendam, Oostdongeradeel, Schin op Geul, Stampersgat, Tietjerksteradeel en Vlagtwedde nauwelijks in kranten tegenkomt. Mogelijk vinden journalisten het te makkelijk of te flauw (en inderdaad, grapjes met Tietjerksteradeel zijn inmiddels wel erg oubollig). Bovendien levert zoiets al snel boze brieven op van gepikeerde gemeentevoorlichters.

Hoe het ook zij, die terughoudendheid is beduidend minder bij Lutjebroek, de moeder van alle negorijen in Nederland. Zo verklaarde Francien Biesheuvel op 9 februari 2002 in het Rotterdams Dagblad: ‘Ik heb er absoluut geen zin in om nu nog burgemeester van één of ander Lutjebroek of een ander gat te worden.’ En CNV-voorzitter Doekle Terpstra zei op 14 april 2002 in NRC Handelsblad: ‘We worden in toenemende mate een provincie van Europa. Als je daar invloed op wilt houden, dan lukt je dat niet via de CAO-tafel van Lutjebroek.’ Nog een laatste voorbeeld: LTO-voorzitter Doornbos op 9 oktober 2001 in de Staatscourant: ‘Als er behoefte is aan natuurbeheer ergens

[p. 55]

in lutjebroek kan Platteland BV de boeren regelen die dit gaan uitvoeren.’ Let wel: in dat laatste voorbeeld wordt Lutjebroek zelfs zonder hoofdletter geschreven, alsof het een soortnaam is in plaats van een bestaande plaats.

Trea Dobbs

De vraag is sinds wanneer Lutjebroek deze dubieuze reputatie heeft, en hoe het eraan gekomen is. De ligging heeft er in ieder geval niet veel mee te maken, want Lutjebroek ligt tussen Hoorn en Enkhuizen, nog geen halfuur van Amsterdam. Lutjegast, Luljelollum, Lutjeloo of Lutjewijtwerd waren meer in aanmerking gekomen, want die liggen in Groningen en Friesland.

Nee, ook bij Lutjebroek gaat die reputatie in de eerste plaats terug op de klank. Lutjebroek klínkt als een klein gehucht, en dat is het ook. Sterker nog: lutje betekent ‘klein’. De plaatsnaam is voor het eerst aangetroffen op een kaart uit 1288, als Luttekebroec. Men wilde het dorp hiermee onderscheiden van het nabijgelegen Grootebroek. Broek betekent hier overigens ‘broekland, drassig land’. Lutjegast is op dezelfde manier gevormd, vanwege het naburige Grootegast. Inmiddels is lutje niet meer zo'n bekend woord, maar de grote Van Dale vermeldt het nog, met als betekenissen ‘een weinig’, ‘poosje’, ‘pinkring’ en ‘klein persoon’. Het is verwant met luttel, dat nog wel volop wordt gebruikt en dat volgens Van Dale ‘klein, gering’ en ‘weinig’ betekent.

Sinds wanneer gaan de Lutjebroekers nu gebukt onder het negatieve imago van hun dorpsnaam? Bij het gemeentehuis blijken ze hier geen stukken over te hebben, maar ze vermoeden sinds de jaren zestig van de twintigste eeuw. Dat zou weleens een goede schatting kunnen zijn, want in 1968 had Trea Dobbs een hitje met een nummer dat de reputatie van Lutjebroek geen goed zal hebben gedaan. Het gaat om het lied ‘Was jij maar in Lutjebroek gebleven’ (een bewerking van ‘Wärst du doch in Düsseldorf geblieben’ van G. Buschor en Chr. Bruhn). Het refrein luidt:

Was jij maar in Lutjebroek gebleven met je hengel en je wurremen erbij Was jij maar in Lutjebroek gebleven dat was beter voor jou en voor mij en voor Lutjebroek erbij

Het is niet duidelijk of Trea Dobbs met dit liedje de rurale reputatie van Lutjebroek heeft gevestigd of alleen maar bevestigd. Oudere sporen van deze reputatie heb ik niet gevonden. Weliswaar bestaat er een bruiloftsvoordracht uit omstreeks 1926 getiteld Janus en Manus Kinkel uit Luttewinkel, maar daarin gaat het om Lutjewinkel (ook in Noord-Holland), niet om Lutjebroek. Bovendien is Lutjewinkel hier waarschijnlijk alleen gekozen vanwege het rijm. Daarnaast is in 1925 de uitdrukking ‘Hij komt van Grootebroek, maar Lutjebroek komt eerst’ opgetekend. Het gaat om een uitbreiding van ‘Hij komt van Grootebroek’ (‘Hij is een opschepper’). Dit kan Lutjebroek weinig kwaad hebben gedaan, want de naam wordt hier juist positief gebruikt.

Lachen geblazen

Kortom, het lijkt er inderdaad op dat Lutjebroek het in de volkstaal pas sinds de jaren zestig moet ontgelden. Zeker is dat er sinds die tijd varianten op de plaatsnaam zijn ontstaan die het provinciale karakter nog moeten versterken, zoals Lutjebroek aan de greppel, Lutjebroek achter Baslevanje en Lutjeberenbroek. Daarnaast zijn er varianten aangetroffen als Lutjeputje en Flutjebroek.

Curieus is dat deze ontwikkeling aan onze belangrijkste verklarende woordenboeken is voorbijgegaan. Weliswaar vermeldde de Grote Koenen Lutjebroek in 1986 met als betekenis ‘spottende benaming voor een kleine, onbelangrijke plaats’, maar in de daaropvolgende, kleine Koenens is dit niet terug te vinden. En in Kramers en de grote Van Dale heeft Lutjebroek nooit gestaan. Terwijl het overdrachtelijke gebruik van deze plaatsnaam toch met gemak met tientallen vindplaatsen valt aan te tonen.

Gelukkig wordt een en ander enigszins goedgemaakt door Marc De Coster, die Lutjebroek in 1998 opnam in zijn Woordenboek van populaire uitdrukkingen, clichés, kreten en slogans. Hij definieert Lutjebroek als ‘spottende benaming voor een afgelegen gehucht, een onbelangrijke plaats waar niets te beleven valt’. Als een van de vindplaatsen vermeldt De Coster een citaat uit het boek Morgen zal ik mijn mannetje staan (1990) van Wim de Bie. De zin luidt: ‘Of je nou uit de bush van Afrika komt of uit de slums van Lutjebroek, als iemand in een bak met water dondert, blijft 't gewoon lachen geblazen.’

En zo is het.