Onze Taal. Jaargang 72

[p. 26]

Absurdistan, Verweggistan, Ollandistan
Fictieve plaatsnamen op -stan

Ewoud Sanders

Als verwijzing naar een niet-bestaand land waar allerlei dwaze toestanden heersen, wordt vaak het woord Absurdistan gebruikt. Waar komt het vandaan? En waarom maakte -stan juist eind jaren veertig furore als achtervoegsel voor fictieve plaatsnamen?

Het Groene Boekje, de officiële spellinglijst van het Nederlands, kent zegge en schrijve één woord dat eindigt op het achtervoegsel -stan, en dat is Verweggistan. Nu klopt het dat dit achtervoegsel, dat in het Perzisch ‘land’ betekent, relatief weinig in het Nederlands voorkomt, maar slechts één vermelding is wel erg karig. De grote Van Dale vermeldt gelukkig nog Absurdistan, plus diverse aardrijkskundige namen die eindigen op -stan, zoals Afghanistan, Oezbekistan, Pakistan, Tadzjikistan en Turkmenistan.

De Nieuwsbrief uit Absurdistan van 16 oktober 1980.
Collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam

Die landen hebben met elkaar gemeen dat ze - vanuit ons perspectief - erg ver weg liggen, en meer dan eens negatief in het nieuws geweest zijn. Dat zal ertoe hebben bijgedragen dat -stan in de spreektaal een geliefd achtervoegsel is geworden bij het vormen van woorden met de betekenis ‘fictief land waar allerlei dwaze toestanden heersen’. Althans, dat is de definitie die de grote Van Dale van Absurdistan geeft. Verweggistan wordt in Van Dale omschreven als ‘een onbelangrijk, oninteressant land’, en dat is - grofweg - de tweede betekenis die aan dit soort plaatsnamen wordt toegekend. Daarnaast komen we -stan tegen in bijnamen voor plaatsen, provincies en landen; zo is Den Haag ‘Hagistan’ genoemd, Brabant ‘Brabostan’, en Griekenland wel ‘Tzatzikistan’ (naar tzatziki, een traditioneel Grieks bijgerecht met yoghurt en komkommer).

Vergissing

Hoe productief het achtervoegsel -stan is geworden, bleek ook na de aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001. Een paar weken later circuleerde op internet een kaart waarin Nederland was omgedoopt tot ‘Ollandistan’. Op de kaart waren enkele tientallen Nederlandse plaatsen ‘geïslamiseerd’. Zo was Amsterdam veranderd in ‘Imamsterdam’, Rotterdam in ‘Rottersadam’, Eindhoven in ‘Husseindhoven’, Appingedam in ‘Kapingedam’, Nijmegen in ‘Besnijmegen’, enzovoort.

Ollandistan is waarschijnlijk een van de jongste vormingen met het Perzische achtervoegsel -stan, maar het begon hoogstwaarschijnlijk allemaal met Absurdistan.

Absurdistan is toegeschreven aan Gerrit Komrij, maar dat berust op een vergissing. Ja, Komrij heeft het verschillende keren gebruikt en de grote Van Dale geeft bij Absurdistan een citaat van hem, te weten ‘dit Absurdistan tussen de Wadden en Vaals’, maar er is geen enkele reden om aan te nemen dat de Dichter des Vaderlands deze plaatsnaam heeft bedacht.

Dwarsligger

Max Pam schreef op 23 maart 2001 in NRC Handelsblad dat zijn vader al in de jaren vijftig in het tijdschriftje De uitkijk anonieme stukjes schreef onder de titel ‘Berichten uit Absurdistan’, maar volgens publi-

[p. 27]

cist Igor Cornelissen berust ook dit op een vergissing. Niet vader Pam maar Joop Zwart schreef een nieuwsbrief getiteld ‘Nieuwsbrief uit Absurdistan’, die werd uitgegeven door uitgeveríj́ De Uitkijk. Cornelissen zette een en ander recht in een ingezonden brief in NRC Handelsblad, maar in zijn memoires is hij duidelijker.

In Raamgracht 4. Mooie jaren bij het weekblad (1998), schrijft hij: ‘Als leergierig jong broekje was Zwart bij het communistische dagblad De Tribune leerling-zetter geweest. Een opleiding aan de Leninschool bij Moskou in 1930 was bedoeld als aanloop tot een glanzende carrière als geheim agent binnen de Communistische Internationale. (...) Joop Zwart was en bleef echter een eigenwijze dwarsligger. Hij maakte zijn opleiding niet af. Het beviel hem in Moskou maar matig. De gesprekken die hij er voerde met leermeesters als Karl Radek en Nikolaj Boecharin, vroegere medewerkers van Lenin, en medeleerlingen als de latere Tsjechoslowaakse partijleider Rudolf Slansky, haalde hij later op in zijn curieuze en door weinigen gelezen gestencilde Nieuwsbrief uit Absurdistan, een onregelmatig verschijnend eenmanstijdschrift waarop ik [Cornelissen] mij had geabonneerd. De naam was bedacht door de cynische Radek die - toen al - de spot dreef met de ronkende succesverha-

‘Ooit zou er een Absurdistanbulletin moeten verschijnen en dat kon het best gebeuren in Holland.’

len in de sovjetpers over de vooruitgang in Oezbekistan, Kazachstan, Turkmenistan en elders. Ooit zou er een Absurdistan-bulletin moeten verschijnen en dat kon het best gebeuren in Holland waar, fantaseerde Radek, ruimdenkende kapitalisten het blad zouden willen financieren. Naar Zwarts productie te oordelen had hij die financiers nooit gevonden. Het blaadje bekostigde hij uit zijn pensioen van de Stichting '40-'45.’

Er verschenen een aantal afleveringen van het blaadje rond 1980. Eerder, in 1946, kwam er al een soort Absurdistan voor in de titel van een Franstalig boek, namelijk Voyage en Absurdie (‘reis naar Absurdië’) van Arouet, schuilnaam van Benjamin Guittoneau. Opvolgers waren Révolte en Absurdie (1951) en Retour en Absurdie (1959).

Land van de reinen

In een taalkundige nieuwsgroep op internet is gediscussieerd over de vraag waarom het achtervoegsel -stan nu juist aan het eind van de jaren veertig opgang maakte. Jaap Engelsman schreef hierover: ‘Onlangs stuitte ik op een feit dat zou kunnen verklaren waarom sinds 1947 internationaal bekend werd dat -stan in het Perzisch “land” betekent. In 1947 werd Pakistan namelijk onafhankelijk, en bij die gelegenheid kreeg het zijn naam, die niet was ontleend aan een bestaande geografische naam uit dat gebied. De naam was al gevormd in 1932 of 1933, tijdens het streven naar onafhankelijkheid, waarschijnlijk door Chaudri Rahmat Ali, uit de letters p van Punjab, a van Afghania (een landstreek in Pakistan) en k van Kasjmir, aangevuld met het achtervoegsel -stan en een i voor de uitspraak. Een bijkomend voordeel, en een reden om niet bijvoorbeeld Kapistan te schrijven, was dat pâk in het Urdu “rein” of “zuiver” betekent. Pakistan was dus ook het “land van de reinen”. De onafhankelijkheid van India en Pakistan trok wereldwijd veel aandacht, en dit kan mensen op het idee hebben gebracht dat je oosters klinkende landnamen kunt creëren door simpelweg ergens -stan achter te plakken.’

Hoe het ook zij, Absurdistan wordt tegenwoordig volop gebruikt voor een land of plaats waar allerlei dwaze toestanden heersen of waar men het niet zo nauw neemt met de wet. Het komt voor in boek- en filmtitels, maar het wordt vooral vaak gebruikt in kranten en tijdschriften. Niet alleen in het Nederlands trouwens, ook in het Engels en Duits. Zo gebruikte The national review het in 1990 in de kop ‘King of Absurdistan’. Newsweek schreef datzelfde jaar over ‘Travels in Absurdistan’ en in een Duits juridisch tijdschrift verscheen in 1998 een artikel getiteld ‘Grundrecht auf Widerspruchsfreiheit der Rechtsordnung - eine Reise nach Absurdistan’.