Onze Taal. Jaargang 70

[p. 333]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Geronnen

? Een bekende uitdrukking is zo gewonnen, zo geronnen. Wat betekent dit precies en waar komt geronnen vandaan?

! Geronnen is het voltooid deelwoord van het Middelnederlandse werkwoord rinnen, dat onder andere ‘wegstromen’ betekent en verwant is met rennen. Met de uitdrukking zo gewonnen, zo geronnen wordt bedoeld dat je datgene wat je verdiend hebt vaak snel weer kwijt bent, aldus het Idioomwoordenboek van Van Dale (1999). Volgens andere naslagwerken gaat het niet om zómaar verdienen, maar om iets wat ‘met weinig moeite of op oneerlijke wijze’ (het spreekwoordenboek van Stoett, 1923 en 1981) of ‘snel en gemakkelijk’ (Van Dale, 1999) verkregen is. Kennelijk wordt de uitdrukking vaak met een negatieve nuance gebruikt. Dit is niet altijd het geval geweest, zoals blijkt uit enkele oude varianten van de uitdrukking die Stoett noemt: ‘qualic ghewonnen, qualic verloren’, ‘lichtelick gewonnen, lichtelic verloren’, ‘ghelyc alst ghecomen is, soe gaedet weder hen’, ‘soe gewonnen, soe verloren’, enzovoort.

Het woord geronnen komt ook voor in formuleringen als geronnen bloed en geronnen melk, maar heeft daar een andere betekenis: ‘gestold, dik geworden, gestremd’. Volgens het Middelnederlandsch handwoordenboek (1932) gaat het hier om hetzelfde werkwoord rinnen.

Pitstop/pitsstop

? Schrijf je pitsstop met één of twee s'en? Volgens mij met twee, omdat je ook pitspoes schrijft.

! Zowel pitstop als pitsstop is goed; het eerste woorddeel is pit of pits. Beide woorden worden gebruikt voor de ‘post [bij auto- en motorrennen] waar de technische staf van een renstal zich bevindt en benzine wordt bijgevuld, banden worden gewisseld en eventueel reparaties worden uitgevoerd’, zoals Van Dale (1999) het omschrijft. Van Dale, Verschueren (1996), Koenen (1999) en de Spellingwijzer Onze Taal (2000) vermelden zowel pit als pits, Kramers (1996) noemt alleen pit en Prisma (2001) alleen pits; het Groene Boekje vermeldt geen van beide vormen. Koenen geeft een verklaring voor de dubbelvorm: ‘pits is oorspronkelijk het meervoud van pit, maar wordt tegenwoordig meestal opgevat als enkelvoud’. Pits is dus een jongere vorm dan pit, dat een leenwoord uit het Engels is.

Het Groene Boekje schrijft de samenstelling pitstop zonder s maar pitspoes mét s. Kennelijk kwamen deze schrijfwijzen het meest voor in het woordenbestand waar de redactie zich op baseert. Verschueren en Kramers sluiten zich bij het Groene Boekje aan; Koenen vermeldt pitsstop. De Spellingwijzer geeft zowel pitstop als pitsstop. Volgens ons is pitstop de enige gangbare samenstelling die met pit (in deze betekenis) begint, maar zijn er met pits meer samenstellingen mogelijk. Van Dale noemt alleen samenstellingen met pits: pitsstop, pitspoes en pitsstraat.

In de praktijk - althans, op internet - komt de spelling pitstop beduidend vaker voor dan de schrijfwijze met twee s'en.

Po(o)lshoogte nemen

? Wat is juist: polshoogte nemen of poolshoogte nemen?

! Hoewel de spelling polshoogte vaak voorkomt, is volgens het Groene Boekje en de Spellingwijzer Onze Taal (2000) alleen poolshoogte correct. Poolshoogte is namelijk een samenstelling van pool en hoogte en heeft de betekenis ‘hoogte van de hemelpool boven de horizon’; de hemelpool is een denkbeeldig punt aan de hemel waar alle sterren omheen lijken te draaien. Op het noordelijk halfrond wordt de Poolster, die altijd in het noorden staat, als hemelpool gebruikt. De poolshoogte is gelijk aan de geografische breedte van een plaats. Poolshoogte nemen betekent in de zeevaart letterlijk ‘de plaats van het schip berekenen, het bestek opmaken’ en heeft de figuurlijke betekenissen ‘inlichtingen inwinnen, zich van een zaak op de hoogte stellen, zich van de toestand (gaan) overtuigen’. In de uitdrukkingen geen hoogte van iets/iemand kunnen krijgen en op de hoogte zijn gaat het volgens de spreekwoordenboeken om hetzelfde (pools)hoogte.

De onjuiste spelling polshoogte is wellicht ontstaan door de gedachte aan de pols als lichaamsdeel, waaraan iemands hartslag kan worden gevoeld.

Graaf/graaf van/Van Gronsveld

? Het is meneer Van Gronsveld en Jan van Gronsveld, maar waar komen de hoofdletters in graaf/Graaf van/Van Gronsveld?

! Het Groene Boekje geeft alleen de regels ‘Het voorzetsel of lidwoord krijgt een hoofdletter als er geen naam of lidwoord aan voorafgaat. In Vlaanderen behouden lidwoorden en voorzetsels van persoonsnamen altijd hun originele schrijfwijze.’ Weliswaar staat eronder als een van de voorbeelden ‘baron d'Hanis’, maar een regel voor combinaties met een adellijke titel wordt niet gegeven.

De Titulatuurgids (1995) biedt meer duidelijkheid: die verwijst naar in 1955 door de overheid uitgegeven richtlijnen voor het gebruik van hoofd- en kleine letters in familienamen. Een daarvan luidt dat een voorzetsel of lidwoord in een naam met een hoofdletter wordt geschreven als er geen initialen of adellijke titels aan voorafgaan. Als er wél een adellijke titel staat, vervalt de hoofdletter dus. Dit blijkt ook uit voorbeelden elders in de gids, zoals ‘Baron en Barones de Raet-van Rossem’ en ‘Graaf en Gravin van der Duyn-Barones de Raet’.

Dat de Titulatuurgids de titels baron, graaf, etc. met hoofdletters schrijft, komt doordat de samenstellers richtlijnen van de Hoge Raad van Adel volgen die onder meer inhouden dat adellijke titels met een kleine letter geschreven kúnnen worden, maar waarin een voorkeur wordt uitgesproken voor hoofdletters. Wij adviseren echter adellijke titels met een kleine letter te schrijven, naar analogie van academische en ambtelijke titels, en kiezen dus voor graaf van Gronsveld en baron van Voorst tot Voorst.