Onze Taal. Jaargang 70

[p. 312]

Etymologica
Naaste familie

Nicoline van der Sijs

Etymologie is razend populair, maar de kennis ervan is vaak beperkt. En dat is jammer, want het wordt eigenlijk pas echt leuk als je er iets meer vanaf weet. In de maandelijkse rubriek ‘Etymologica’ behandelt Nicoline van der Sijs de basisbeginselen van de etymologie.

In de septemberaflevering van deze rubriek is de verre familie van het Nederlands besproken. Nu zijn onze naaste verwanten aan de beurt. Dat zijn de talen die, net als het Nederlands, teruggaan op het Germaans. Het gaat om het uitgestorven Oost-Germaanse Gotisch, de Noord-Germaanse talen Deens, Faeröers, IJslands, Noors en Zweeds, en de West-Germaanse talen Engels, Duits en Fries. Hoe en wanneer hebben deze talen zich uit het Germaans ontwikkeld?

De Germanen woonden aanvankelijk in het zuiden van Zweden en Noorwegen, in Denemarken en aan de kust van Duitsland. Vandaar zijn ze tussen 1000 en 500 v.Chr. naar het zuiden getrokken, onder meer verder Duitsland in. Waarschijnlijk kwamen ze een of twee eeuwen voor het begin van de jaartelling aan in Noord-Nederland. Hier woonden al mensen, die een andere taal of andere talen spraken. De oorspronkelijke bevolking mengde zich met de Germanen en nam het Germaans over als moedertaal. De taal die de oorspronkelijke bewoners spraken, wordt een ‘substraattaal’ genoemd: een taal die door een later ingevoerde taal is vervangen.

Uit: Rudolf E. Keller, Die deutsche Sprache und ihre historische Entwicklung. Hamburg, Buske.

Substraat

Het Germaans heeft woorden uit deze substraattaal overgenomen. Dat kan men afleiden uit het bestaan van klanken en klankcombinaties die in het Indo-Europees, de (gereconstrueerde) taal die ten grondslag ligt aan vrijwel alle Europese talen, niet voorkwamen. Zo gaan de klankcombinaties kl- en kn- niet terug op het Indo-Europees, dus woorden als kleven, klieven, klimmen, klip, knaap, knobbel en knop komen waarschijnlijk uit een substraattaal. Evenmin kende het Indo-Europees nevenvormen met de m of de n (de nasalen) voor een medeklinker, de zogenoemde prenasalisatie, dus de koppels dorpel - drempel, struik - stronk, hok - honk en kut - kont zijn niet-Indo-Europees.

De geleerden buigen zich nog over de vraag hoe groot de substraatinvloed in het Germaans is. Die zou weleens groot kunnen zijn geweest: de indogermanist R. Beekes schat dat niet minder dan de helft van de ogenschijnlijke erfwoorden een substraatwoord is.

Latijn

Nadat de Romeinse veldheer Gaius Julius Caesar in 57 v.Chr. Noord-Frankrijk op de Kelten veroverd had, werd de Rijn de bovengrens van het Romeinse rijk. Dit duurde tot 406 n.Chr., toen de Romeinen hun troepen terugtrokken. Ten noorden van de Rijn woonden vrije Germaanse volkeren. De Germanen die ten zuiden van de Rijn woonden, behielden hun eigen moedertaal. Latijn zal in de Nederlanden niet de algemene omgangstaal geweest zijn - daarvoor was de Romeinse aanwezigheid te gering. Het bleef slechts de taal van het leger en de administratie, en ook van de hogere inheemse kringen. Wel zullen brede lagen van de bevolking kennis van het Latijn gehad hebben.

In de Romeinse tijd heeft het Germaans veel woorden overgenomen uit het Latijn. De Romeinen brachten een groot aantal technische vernieuwingen, bijvoorbeeld het bouwen van huizen met ‘muren’ die ‘gemetseld’ waren. Voor de Germanen was dit een nieuwigheid; hun huizen waren gemaakt van gevlochten takken, zoals blijkt uit het Germaanse woord wand, dat een afleiding is van winden. De Romeinse bouwtechniek leverde onder meer de volgende leenwoorden in het Nederlands op: albast, fundament, gips, kalk, kamer, krijt, marmer, menie, molen, mortel, paal, pek, pleister, specie en tegel.

De Romeinen brachten nieuwe landbouwtechnieken, nieuwe voedingsproducten, nieuwe bouwmethodes en nieuwe kookgewoontes. De Germanen namen dit alles over met de Latijnse naam, vandaar leenwoorden voor groenten, zoals biet, graan, kool, pastinaak, raap en ui, namen voor vruchten, zoals kers, mispel, peer, perzik en vrucht en namen voor nieuwe producten, zoals boter, kaas en wijn. Een nieuwe vorm van voedselbereiding was het ‘koken’.

Dit is slechts een kleine selectie van de Latijnse invloed op het Germaans. Niet alle leenwoorden komen overigens in alle Germaanse talen voor. Dat komt doordat er vanaf het begin van de jaartelling binnen het Germaans langzamerhand verschillen optraden (aanvankelijk tussen Oost-, West- en Noord-Germaans), die op den duur leidden tot het ontstaan van de verschillende Germaanse talen en dialecten, en doordat de Romeinen zich niet bevonden op Noord-Germaanse grond. Sommige woorden zijn dan ook alleen in het West-Germaans geleend, bijvoorbeeld zalm.

Volksverhuizingen

Vanaf het jaar 167 vielen Germanen delen van het rijk binnen om de Romeinse rijkdom te plunderen. Langzamerhand kregen de Romeinen een ‘Germaans probleem’. De Oost-Goten en andere Germaanse

[p. 313]

stammen trokken in de eerste helft van de vijfde eeuw Italië binnen. In 476 riep de Germaan Odoaker zich uit tot ‘koning der Germanen in Italië’. Deze gebeurtenis beschouwt men meestal als het einde van het westelijke Romeinserijk.

Fragment taalkaart van het Indo-Europees, in P.A.F. van Veen en Nicoline van der Sijs, Etymologisch woordenboek. Utrecht (etc.), Van Dale Lexicografie, 1997

Het verdwijnen van de Romeinse machtsfactor in het westen van Europa veroorzaakte grote instabiliteit. De wereld raakte op drift, en alle Germaanse stammen trokken weg uit hun standplaats; deze grote trek noemt men de ‘Germaanse volksverhuizingen’. Het kaartje toont waar de verschillende Germaanse volkeren naartoe trokken: de Goten gingen oostwaarts (pijl 1), de Angelen, Saksen en Jutten gingen naar Engeland (pijl 2), Alamannen bewogen zich richting Zwitserland (pijl 3), Franken trokken Gallië binnen (pijl 4) en stichtten het Frankische rijk, Beieren en Longobarden trokken naar het zuiden, naar Italië (pijl 5). Hiermee werd de grondslag van de huidige Germaanse talen gelegd. Het Gotisch verdween toen de Goten door andere volkeren onder de voet werden gelopen, maar is toch van groot belang voor onze kennis van het Germaans. In het Gotisch is namelijk eeuwen eerder dan in andere Germaanse talen een omvangrijke tekst geschreven: de bijbelvertaling van de Gotische bisschop Wulfila of Ulfilas (ca. 311-383).

In de Nederlanden vestigden zich Franken en Saksen. De Friezen die er al woonden, breidden hun gebied uit na het vertrek van de Angelen en Saksen naar Engeland. De Franken woonden in het binnenland en de Saksen in het oosten, waar tot op heden Saksische dialecten gesproken worden. Op de kusten van de Noordzee onderhielden Friezen, Angelen en Saksen contact met elkaar; hier ontstonden bepaalde gemeenschappelijke taalverschijnselen die ‘Noordzee-Germaans’ worden genoemd, zoals het wegvallen van de n in bijvoorbeeld het Nederlandse vijf, het Engelse five en het Friese viif (versus het Duitse fünf, met n), of in zacht, het Engelse soft en het Friese sêft (versus het Duitse sanft).

Modern Nederlands

Het moderne Nederlands is ontstaan door een vermenging van de verschillende dialecten die in de oudste periode werden gesproken: de basis vormde het Frankisch, en door contacten met sprekers van andere dialecten onderging dit Frankisch invloed van het Noordzee-Germaans (zo zijn big, eiland en ladder oorspronkelijk Noordzee-Germaanse woorden die tot de standaardtaal zijn gaan behoren), en in geringe mate van het oostelijke Saksisch.

Het Nederlands wordt, net als de meeste andere talen, op grond van bepaalde taalkundige kenmerken verdeeld in een aantal periodes. De oudste periode, voorspelbaar ‘Oudnederlands’ genoemd, begint met de oudste geschreven teksten. Die dateren uit ergens in de achtste eeuw. Er zijn maar weinig Oudnederlandse bronnen. Rond 1200 laat men het Middelnederlands beginnen, en wel om twee redenen: op dat moment zijn de onbeklemtoonde klinkers tot sjwa, oftewel de ‘stomme e’, geworden (vergelijk het Oudnederlandse biddon en namo met het Middelnederlandse bidden en name ‘naam’, en het bekende hebban olla vogala met ‘hebben alle vogels’), en vanaf dat moment bestaat er omvangrijke literatuur. Het Middelnederlands loopt tot ongeveer 1500. Daarna begint het Nieuwnederlands.

Het begin van het Nieuwnederlands is te danken aan de Renaissance. In deze periode ontstond een geschreven standaardtaal. Vóór die tijd bestond het (Oud- en Middel)nederlands uit een verzameling meer of minder van elkaar afwijkende dialecten, die elkaar beïnvloedden. Hierbij was er vooral sprake van de invloed van de Zuid-Nederlandse dialecten op de Noord-Nederlandse, onder meer dankzij de economische macht van de Zuid-Nederlandse steden. Toen Vlaanderen tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) door de Spanjaarden werd bezet en zijn macht verloor, vluchtten velen van de Zuidelijke Nederlanden naar het Noorden, vooral na de val van Antwerpen in 1585. In deze periode zijn veel Vlaamse en Brabantse woorden in de standaardtaal naast een van oorsprong Hollands woord komen te staan. Momenteel worden de zuidelijke woorden meestal in schriftelijke taal gebruikt, ze klinken ‘deftiger’. Zo vinden we naast elkaar (de zuidelijke woorden staan voorop) heden en vandaag, heffen en (op)tillen, huwen en trouwen, lommer en schaduw, reeds en al, spoedig en gauw, wenen en huilen, werpen en gooien, zenden en sturen. In de zeventiende eeuw is het cultuur- en taalcentrum definitief naar het noorden verschoven. Er ontstond een cultuurtaal op Hollandse basis met Zuid-Nederlandse invloed, die resulteerde in het huidige Standaardnederlands.