Onze Taal. Jaargang 70

Een eiland van vaagheid in een oceaan van duidelijkheid
Vage taal alleen in politiek in opmars

Riemer Reinsma

Is vage taal echt zo'n wijdverbreid verschijnsel als Charles den Tex beweert? Riemer Reinsma denkt van niet. Volgens hem is er maar een heel klein groepje mensen dat steeds vaker vage taal gebruikt: politici en ambtenaren. Waarom doen ze dat? En hoe groot is de kans dat de rest van Nederland die omslachtige taal overneemt?

Sinds 1932, het jaar waarin Onze Taal voor het eerst verscheen, heeft het blad een kleine dertig bijdragen gepubliceerd waarin het onderwerp ‘vage taal’ aan de orde kwam. Dit blijkt uit een kleine steekproef. Dat aantal is veel lager dan ik verwacht had. Bovendien begonnen de artikelen en brieven over vage taal veel later te verschijnen dan ik had gedacht: pas vanaf 1967.

Dat bemoeilijkt de uitvoering van mijn taak: het weerleggen van de stelling dat er steeds vaker vaag Nederlands wordt gebruikt. Ik had gehoopt dat er - laat ik een handig aantal nemen - 140 publicaties waren verschenen, keurig twee per jaar. Dat zou aannemelijk hebben gemaakt dat vaagheid en taalverhul-

[p. 243]

ling van alle tijden zijn, en dat ze de laatste jaren niet zijn toegenomen.

Toch valt uit die schamele dertig stukken en stukjes wel een belangrijk feit af te leiden: veruit de meeste bijdragen gingen speciaal over de vaagheid in de taal van politici en ambtenaren. In Nederland ergeren we ons dus vooral aan de taal van de politiek. Van irritaties over een mogelijk toegenomen vaagheid in de alledaagse omgangstaal tussen ‘gewone burgers’ is dus kennelijk nauwelijks sprake.

Simpele definitie

Op de bewering dat vaag Nederlands oprukt, valt naar mijn mening dan ook wel het een en ander af te dingen. Trouwens: wat is ‘vaag’? Vaagheid wordt soms verward met ingewikkeldheid, schrijven de taalbeheersers Rob Neutelings en Daniël Janssen heel terecht (Onze Taal april 2000). Zij geven een mooi voorbeeld. Een gemeente had een document met de volgende zin voortgebracht:

Voor het alternatief van de dwangsom mag echter niet worden gekozen als, gelet op het belang dat geschonden wordt door overtreding van het betreffende wettelijk voorschrift, het risico van voortzetting of herhaling van de overtreding - ondanks de dwangsom - nog aanwezig is.

Ingewikkeld is dit zeker, maar vaag? Een béétje tekstschrijver knipt de zin in drieën, schuift wat met zinsdelen en hup, er staat een duidelijke en prima leesbare boodschap.

Er is nog een tweede bron van verwarring, zegt de jurist Willem Witteveen (Onze Taal april 1993). Vaagheid wordt ook vaak verward met jargon. Als voorbeeld noemt hij de term hobbelprobleem - voor politieke leken een afschuwelijk klinkende tautologie, voor ingewijden een vakterm met een scherp omlijnde betekenis. Een hobbelprobleem is een ‘tijdelijke stagnatie in de daling van het financieringstekort’. Samengevat: vage taal is lang niet altijd zo vaag als men soms denkt. Ik stel voor dat we een simpele definitie hanteren: ‘taaluitingen waar niemand een touw aan vast kan knopen, ook insiders niet’.

Politici

Het lijkt erg onwaarschijnlijk dat de hele Nederlandse bevolking de laatste jaren opeens veel vagere bewoordingen gebruikt. Op zijn hoogst is een heel klein gedeelte van de Nederlandse bevolking de laatste decennia opvallend vager gaan praten: de politici. Zij vormen een soort eilandje van vaagheid in de samenleving, al vormen ze natuurlijk wel een prominent en opvallend deel van de bevolking. Immers, ze zijn bijna voortdurend op radio en televisie te horen.

Deskundigen zijn het erover eens dat onze politici door de bank genomen veel vager praten en schrijven dan ruwweg dertig jaar geleden. Volgens de voormalige hoogleraar moderne geschiedenis I. Lipschits is ‘het “jargon van Den Haag” (...) nimmer zo verhullend, zo multi-interpretabel geweest als in onze dagen’ (Onze Taal februari/maart 1992). De historicus brengt de nieuwe vaagheid in verband met de ‘grotere invloed van de burger bij de besluitvorming, via participatie en inspraak’. De democratiseringsgolf van de jaren zestig en zeventig, anders gezegd.

De journalist Martin van Amerongen gaat nog een stapje verder en meent zelfs te mogen vaststellen dat ‘de communicatiekanalen dichtslibben’ (Onze Taal februari/maart 1992). Hij ziet een paradox: enerzijds die dichtgeslibde communicatie, anderzijds een samenleving die juist steeds opener is geworden. Of het allemaal inderdaad al zó erg is, is een vraag waar ik hier niet op zal ingaan.

Kok en Bolkestein

In ieder geval lijken de uitspraken van Van Amerongen en Lipschits me in de kern juist. Politici praten nu vager dan dertig jaar geleden. Een voorbeeld van een paar jaar geleden kan deze vaagheid illustreren. In maart 1997 debatteerde de Tweede Kamer over de uitbreiding van de NAVO. Premier Kok (voorstander) vroeg aan VVD-leider Bolkestein (tegenstander): ‘U geeft de regering voldoende steun om dat proces [NAVO-uitbreiding] ook werkelijk - met een enkele uitzondering - met een onverdeeld Nederland te kunnen voeren?’ Bolkestein antwoordde bevestigend.

Een advertentie van de Stichting Ideële Reclame uit 1998.

Kok: ‘Dat voorbehoud is dus een niet-bestaand voorbehoud dat geen reële werkelijke inhoud heeft.’

Bolkestein: ‘Dat voorbehoud ligt vast in drie voorwaarden.’

Kok: ‘Dat geldt voor alle fracties. Dat is geen exclusieve positie van de VVD-fractie. Elke fractie heeft daarin haar eigen verantwoordelijkheid om in het licht van de uitkomsten straks haar oordeel te formuleren.’

Einde debat. Alleen Kok en Bolkestein schijnen te hebben geweten wat deze korte woordenwisseling nu precies betekende. Minister Van Mierlo - zelf toch vrij bedreven in rookgordijnen - informeerde na afloop voorzichtig bij Kok wat er in de laatste momenten nu eigenlijk precies gebeurd was. Kok antwoordde dat er in het debat geen ‘grote woorden’ nodig waren geweest. In de wandelgangen overheerste de overtuiging dat Bolkestein bakzeil gehaald had. Maar wat de debattanten nu precies bedóéld hadden?

Moeilijke boodschap

Een ervaringsdeskundige bij uitstek, ex-premier Ruud Lubbers, vertelde in 1997 in een openhartige bui aan het Algemeen Dagblad dat hij zijn vaagheden debiteerde om ‘een moeilijke boodschap te verkopen’. En uit wetenschappelijke hoek weerklinken soortgelijke ge-

[p. 244]

luiden. Tekstwetenschapper Teun A. van Dijk betoogt dat politici ‘macht en dwang verhullen’ (Onze Taal september 1989). Martin van Amerongen en Frits Bolkestein zijn specifieker, en wijzen erop dat er veelal ‘coalitiebelangen’ in het spel zijn.

Politici van de oppositie zijn minder vaag dan hun collega's van regeringspartijen. Marcus Bakker van de voormalige CPN over de benoeming van Brokx tot staatssecretaris van Volkshuisvesting: ‘Nou hebben we veertien miljoen Nederlanders en nou kiezen ze uitgerekend hém.’
Foto: ANP

Het streven naar consensus eist een tol, op verschillende punten. Zo moet de overheid in haar beleidsnota's zien te verhullen ‘waar de beslissingsmomenten zitten en waar de moeilijke punten zitten’, constateren Rob Neutelings en Daniël Janssen (Onze Taal juni 1996). Willem Witteveen voegt daar een belangrijk punt aan toe: als politicus dien je je tegenspeler te behoeden voor gezichtsverlies. En, aldus Witteveen: ‘om flexibel op toekomstige ontwikkelingen in te spelen is speelruimte nodig en heeft men dus behoefte aan open formuleringen die weinig méér zeggen dan dat men van goede wil is’.

Woordenboek van de machteloosheid

Maar niet altijd doen politici vaag. Soms zijn ze zelfs buitengewoon direct - en heus niet omdat ze dronken zijn of hun zelfbeheersing verloren hebben. Premier Lubbers kon meesterlijk jongleren met omtrekkende bewegingen en de scherpe kantjes van een beslissing camoufleren. Maar van diezelfde Lubbers heeft de pers meer dan eens uitspraken opgetekend die er niet om liegen. Toen de Franse minister Quilés zich in 1992 negatief had uitgelaten over het Nederlandse drugsbeleid, liet Lubbers alle remmen los: ‘onaanvaardbaar, infaam en onjuist (...) schandalig en opruiend’. NRC Handelsblad stelde een vlijmscherpe diagnose: ‘De machtigen spreken de taal der onduidelijkheid en nuance. De cri du coeur van Lubbers over Quilés (...) komt uit het woordenboek van de machteloosheid.’

Dat lijkt mij een waar woord. Wie de macht heeft, hult zich in nevelen, machtelozen uiten zich in ronde taal. Politici die in de oppositie zitten, spreken duidelijker taal dan die van de regeringspartijen. Denk maar aan communisten als Marcus Bakker van de voormalige CPN (die over de benoeming van Brokx tot staatssecretaris van Volkshuisvesting ooit zei: ‘Nou hebben we veertien miljoen Nederlanders en nou kiezen ze uitgerekend hém’), of aan de SP'er Jan Marijnissen (‘Effe dimmen’).

Ruwe, onverhullende termen

De oppositie spreekt dus de taal van de onmacht. Dat lijkt volstrekt in tegenspraak met de rondborstige taal die door dictators gesproken wordt. Iemand als Hitler wond er geen doekjes om. ‘Du bist nichts, dein Volk ist alles’ - hier wordt weinig moeite gedaan om de macht te camoufleren. Als het waar is dat de taal van de macht verhullend is, zouden we bij dictators dus een maximum aan vaagheid moeten verwachten. Dictators vormen dus een uitzondering op de regel. Bij nader inzien is dat ook wel begrijpelijk: een dictator hoeft zijn macht niet te ‘verkopen’ aan coalitiegenoten. In een dictatuur bestáát geen coalitie.

Kortom: in een democratie moet politieke macht met fluweel omkleed worden. Politici hanteren dus dikwijls vaagheid als instrument. Vooral die politici die aan de macht zijn: het kabinet en de regeringspartijen. Die vaagheid - die er tot op zekere hoogte altijd al geweest is - is de laatste decennia sterk toegenomen, als gevolg van de democratisering. Vaagheid is een glijmiddel om beslissingen geaccepteerd te krijgen. We zullen met dit verschijnsel moeten leren leven.

Maar het is niet zo dat de héle samenleving de laatste decennia vager is gaan praten en schrijven. Zeker, ook tussen burgers onderling bestaan er machtsverschillen, zoals tussen een directeur en zijn personeel. En voorzover de leidinggevende persoon of instantie onprettige beslissingen moet meedelen, zal hij of zij geneigd zijn de ‘taal van de macht’ te spreken. Maar er zijn geen aanwijzingen dat het alledaagse taalverkeer in zijn algemeenheid vager geworden is, integendeel. De neerlandicus M.C. van den Toorn schrijft in de Geschiedenis van de Nederlandse taal (1997) dat de Nederlander tegenwoordig met opzet vaker ruwe, onverhullende termen gebruikt: ‘Vooral op het gebied van de sexualia is men eraan gewend geraakt de dingen bij de naam te noemen. Nu verkeerde het Nederlands in de moeilijke positie dat men voor de meeste begrippen op dit gebied drie lastige alternatieven had: men kon kiezen voor een medische, aan het Latijn ontleende term (vagina, penis), voor een verouderd boekenwoord (schede, roede) of voor een onbeschaafd geachte term (kut of lul). Veel taalgebruikers hebben voor het derde alternatief gekozen (...)’. Men presenteert zich als flink en eerlijk door de dingen bij hun naam te noemen.

Goed nieuws. Het eiland van vaagheid is geen continent geworden.

Een overzicht van literatuur over dit onderwerp is te vinden op www.onzetaal.nl/2001/10/reinsma.html.