Onze Taal. Jaargang 70

[p. 237]

[Nummer 10]

[p. 240]

Taalmythen

Er bestaan opvattingen over taal die zo hardnekkig zijn dat het is alsof ze niet meer bewezen hoeven te worden. ‘Vreemde woorden bedreigen het Nederlands’ is er een. Of: ‘De ene taal wordt sneller gesproken dan de andere.’ Sommige van deze stellingen bevatten een kern van waarheid, andere zijn alleen gebaseerd op vooroordelen. In de serie ‘Taalmythen’ onderwerpen we een aantal van dergelijke veelgehoorde opvattingen aan een nadere beschouwing.

Ditmaal gaat het om: ‘Vaag Nederlands rukt op.’ Communicatieadviseur Charles den Tex is het eens met deze stelling, maar taalkundige en woordenboekmaker Riemer Reinsma denkt er heel anders over.

Vaag Nederlands rukt op
‘Een stukje corporate image voor ons als professionals’

Charles den Tex

Zeg ‘markt’, ‘marktwerking’, ‘marktconform’, ‘verzelfstandiging’ of ‘eigen broek ophouden’ en niemand zal vragen wat je eigenlijk bedoelt. Het omhelzen van bedrijfslevenmetaforen heeft geleid tot een enorme vaagheid. En dit voorbeeld van vaag taalgebruik staat niet op zichzelf. Het verschijnsel grijpt om zich heen, meent communicatieadviseur Charles den Tex.

Al meer dan twintig jaar is het bedrijfsleven hét grote voorbeeld op sociaal en politiek gebied. De nieuwe zakelijkheid - het no-nonsensebeleid dat door Lubbers naar Nederland werd gehaald - werd gezien als een noodzakelijke aanpak om tot oplossingen te komen in ons vastgelopen bestel. Met die keuze voor zakelijkheid deed ook een nieuwe woordenschat zijn intrede. Politici spraken van ‘huishoudboekjes’ die ‘op orde’ moesten zijn; er werd niet alleen bezuinigd, maar ook ‘omgebogen’; en voor we er erg in hadden, was het Koninkrijk der Nederlanden omgedoopt in de ‘B.V. Nederland’.

Dat klinkt enorm duidelijk, maar het tegendeel is waar. De woordkeus van managers en adviseurs in het bedrijfsleven is in werkelijkheid helemaal niet zo helder. En wanneer anderen hun vocabulaire adopteren, ontstaan er zelfs gedrochten van vaagheid.

De markt

Niets toont de nieuwe vaagheid zo duidelijk als de manier waarop al twee decennia lang wordt gesproken over ‘de markt’. Politici die het goed voorhebben met de ‘B.V. Nederland’ hebben de metafoor uitgebreid tot een heel systeem. Behalve dat daarmee de dominante positie van het bedrijfsleven in onze samenleving wordt versterkt, leidt het denken en praten over ‘marktwerking’, ‘marktconformiteit’, ‘vermarkten’, ‘verzelfstandigen’, ‘op afstand zetten’, ‘eigen broek ophouden’ en andere geleende begrippen tot discussies die alleen maar ergens over líj́ken te gaan. Toen de minister van Verkeer en Waterstaat tien jaar geleden zei dat het goed zou zijn voor ‘het bedrijf’ als de Nederlandse Spoorwegen ‘de tucht van de markt’ eens zou voelen, knikte iedereen instemmend. Ja, dat klonk goed. Dat was heldere taal. Toch was alle ellende die we nu met het spoor meemaken al uit dat ene zinnetje af te leiden. De Nederlandse Spoorwegen was (en is nog steeds) geen ‘bedrijf’, maar een uitvoeringsorganisatie van een publieke taak. Dat is een wezenlijk verschil, en het simpele feit dat een minister een organisatie met een publieke taak een ‘bedrijf’ noemde, had al voldoende aanleiding moeten zijn voor een verhitte politieke discussie. Bovendien was (en is) de Nederlandse Spoorwegen een monopolist, en monopolisten werken niet op een markt. Hoever de overheid de organisatie ook op afstand plaatst of ‘verzelfstandigt’, het zal dus nóóit de tucht van de markt kunnen voelen. Er is domweg geen markt.

Maar het gaat nog verder. De Betuwelijn is de eerste spoorlijn in Nederland die ‘rendement’ moet opleveren. Iedereen zegt ja en amen, duidelijke zaak, maar het is absurd. Spoorlijnen in Nederland hebben nog nooit rendement opgeleverd. Dat was ook nooit de gedachte achter het aanleggen van spoorlijnen.

[p. 241]

Spoorlijnen zijn er voor het nut van het algemeen en dat kóst geld. Hoezo duidelijk?

Het omhelzen van de bedrijfslevenmetafoor heeft, niet alleen in Nederland, geleid tot een politieke en maatschappelijke vaagheid waarvan de grenzen nauwelijks meer te vinden zijn. Management- en adviesbegrippen zijn zo ver doorgedrongen in het dagelijkse taalgebruik dat zij het denken zijn gaan bepalen. Burgers zijn klanten geworden, net als patiënten en leerlingen overigens. Nog even en kiezers worden ‘consumenten van een politiek evenement’.

Corporate image

Een paar maanden geleden werd het nieuwe leger-uniform geïntroduceerd. Het journaal besteedde er aandacht aan. Gevraagd waarom hij zo tevreden was met het ontwerp, antwoordde een generaal vol trots: ‘We hebben het hier ook over een stukje corporate image voor ons als professionals voor vrede en veiligheid.’ Een raadsel.

Het kan zijn dat de landmacht een imago heeft, en het kan ook zijn dat het uniform daarbij een rol speelt, maar de landmacht heeft geen ‘corporate’ imago, want het is geen ‘corporation’. Het is alsof de generaal voelt dat het fout gaat. Waarschijnlijk zegt hij daarom ‘een stukje corporate image’, om het een beetje af te zwakken. Het resultaat is rampzalig. Dit ‘stukje corporate image’ plakt Hollandse kleinheid aan Amerikaanse grootheid; tegenstrijdige zaken die de twijfel in het hoofd van de spreker genadeloos blootleggen.

Maar dat is niet alles. Voor wie is dit ‘stukje corporate image’ bedoeld? Voor ‘ons als professionals voor vrede en veiligheid’. De verwarring is nu compleet. Het stukje corporate image is dus niet zomaar voor het leger; het is kennelijk niet eens voor ‘ons als verdediger van het vaderland’, of voor ‘ons als bewaker van de vrije democratie’. Wie gaat er nou straks in dat uniform lopen? Dat vraag je je af. En wat bedoelt hij met ‘professionals’? Sinds de dienstplicht is afgeschaft, heeft Nederland een beroepsleger en zijn militairen beroeps, of profs. Net als voetballers. Maar een professional is ook een specialist die zich aan de regels van zijn vak houdt, die professionele normen hanteert. Zoals een advocaat of een arts. Welke rol heeft de generaal hier voor zijn troepen in gedachten? Die van beroeps lijkt me prima, die van specialist lijkt me overdreven.

En wat zijn dan in hemelsnaam ‘professionals voor vrede en veiligheid’? Dat doet eerder denken aan een protestbeweging dan aan een leger. ‘Autonomen voor kwijtschelden schulden derde wereld’. Zoiets. Hoe kan iemand zich zo verliezen in vaagheid? Een generaal nota bene, iemand van wie de Nederlandse burger toch op zijn minst een bepaalde mate van zekerheid en doeltreffendheid mag verwachten.

De vaagheid van als

Een van de boosdoeners in het hierboven beschreven geval is het gebruik van het woordje als. Niemand is meer wat hij is. Men is ‘als’ iets. Waar het vandaan komt, weet ik niet, maar ik herinner me dat de formulering voor het eerst haar intrede deed in de reclame. In 1984. Mijn toenmalige compagnon en ik schreven toen advertenties en brochures waarin we de lezer aanspraken met ‘u als klant’. Enorm verfrissend vonden we dat, en ook wel beleefd. Door die formulering gaven wij aan dat de lezer veel meer was dan alleen maar een klant. De tekst richtte zich uitsluitend tot het klant-zijn van de verder onbekende en ongetwijfeld complexe persoonlijkheid van de lezer.

Illustratie: Frank Dam

Vervolgens is als aan een onstuitbare opmars begonnen. Zozeer zelfs dat mensen het nu over zichzelf zeggen. De generaal heeft het over zijn leger als hij zegt: ‘ons als professionals’. De manager zegt dat hij ‘als leidinggevende’ het goede voorbeeld moet geven. Verder kan hij kennelijk doen wat hij wil. De medewerker moet ‘als leverancier van een dienst’ de behoefte van zijn interne klant in de gaten houden. Het bedrijf moet ‘als moderne organisatie’ alert kunnen reageren op de eisen van de samenleving. ‘Als onderneming’ hoeft dat dus niet. U ‘als lezer’ moet begrijpen dat u ‘als klant’ behoefte hebt aan...

De populariteit van als is onmiskenbaar. Het biedt een manier om alle opties open te houden. ‘Als adviseur zeg ik...’, ‘Als buitenstaander valt mij op...’, ‘Als advocaat van de duivel ben ik het daar niet mee eens.’ Er is geen houden meer aan. Iedereen heeft de zegswijze overgenomen. Er lijkt in dit hele land niemand meer te zijn die de volle verantwoordelijkheid durft te nemen voor zijn eigen uitspraken.

‘Als minister zeg ik: “Dit kan niet.”’ Waarom? Waarom zegt de minister niet gewoon: ‘Dit kan niet’? Daar is maar één reden voor te bedenken. Namelijk de onuitgesproken toevoeging: ‘... maar als mens kan ik het billijken.’ Vaagheid is het resultaat, de vaagheid van mensen die hun leven zien als een verzame-

[p. 242]

ling rollen. Het is een vorm van zelfontkenning, en hoe meer mensen daaraan toegeven, des te vager het allemaal wordt.

Het onmogelijke qua

Nog vreemder wordt het wanneer een adviseur zijn opdrachtgever toevertrouwt dat een ‘reorganisatie qua solidariteit weinig rendement oplevert’. Hier is iemand aan het woord die onverenigbare grootheden tot één onontkoombaar geheel aaneen wil smeden. De reorganisatie, die op basis van zijn advies wordt uitgevoerd, moet en zal rendement opleveren. Op alle denkbare aspecten. En voor iedereen. Rendement is een van de verkoopargumenten van de adviseur. Daardoor zit hij gevangen in een vicieuze cirkel van positivisme. Alles moet positief worden geformuleerd, zodat het door anderen (op de werkvloer of door de pers) niet negatief zal worden geïnterpreteerd. Zijn inspanning is gedoemd tot mislukken, maar toch houdt hij er krampachtig aan vast. Bij de reorganisatie gaan ontslagen vallen. Dat is duidelijk. Maar hoe kun je dat nou zo formuleren dat het lijkt alsof er toch iets positiefs gebeurt?

Qua biedt uitkomst. ‘Qua solidariteit’ levert de reorganisatie (het ontslaan van mensen dus) ‘weinig rendement’ op. In een handomdraai heeft de adviseur reorganisatie gekoppeld aan solidariteit en rendement. De positieve suggestie is dat een reorganisatie wel degelijk kan leiden tot solidariteit bij de werknemers. Dus gaat hij er nog eens goed voor zitten en zegt hij dat ‘de factor mens qua herstructurering nog op het ontwikkelingstraject moet worden aangesloten’, en dat ‘de flexibilisering van de functies qua concrete invulling nog hardgemaakt moet worden’. In elk van die uitspraken legt de adviseur een verband tussen begrippen die elkaar slechts met moeite kunnen verdragen. Hij draait er zijn hand niet voor om en Nederland neemt het niet alleen van hem áán, nee, Nederland neemt het van hem óver.

Toppunt van vaagheid

Het formuleren in onmogelijke combinaties, die slechts inzicht suggereren, heeft uiteindelijk geleid tot het toppunt van vaagheid: de win-winsituatie. Dat is een situatie waarin de winnaar de feiten verdraait, meestal door ongelijksoortige grootheden naast elkaar te zetten. Een voetbalclub verliest de wedstrijd, maar de trainer zegt: ‘Qua score hebben we onze mogelijkheden niet ten volle benut, maar qua balbezit en vooral qua neerzetten van een organisatie hebben we ons visitekaartje wel afgegeven.’ Typisch voorbeeld van een win-winsituatie. Het doel is anderen te laten geloven dat de verliezer niet heeft verloren. Uiteindelijk weet niemand meer waar hij aan toe is. Het is de vaagheid van het onmogelijke.

Er zijn ongetwijfeld mensen die het hier beschreven taalgebruik juist genuanceerd vinden, of (God verhoede het) intelligent. Maar dat is het niet. Het is vaag. Steeds meer mensen weten niet eens meer dat zij in metaforen praten. Zij denken dat begrippen als de markt en de klant absolute waarheden zijn die op alles in deze wereld van toepassing zijn. Op basis daarvan valt te verwachten dat de vaagheid de komende jaren alleen maar erger kan worden.

Charles den Tex schreef Van aai-instrument tot zwaluwstaarten. Het jargon van adviseurs. Amsterdam, Bakker, 2000