Onze Taal. Jaargang 70

[p. 211]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Controleren

? Het valt me op dat controleren tegenwoordig vaak wordt gebruikt in de betekenis ‘beheersen’, naast die van ‘toezicht houden’ of ‘nagaan of iets klopt’. Volgens mij is dit een anglicisme: het Engelse to control heeft wél beide betekenissen. Of heeft controleren er een betekenis bij gekregen?

! Controleren in de betekenis ‘beheersen’ is van oorsprong inderdaad een anglicisme (een vertaling uit het Engels die in strijd is met het taaleigen). Deze betekenis komt echter al tientallen jaren in het Nederlands voor en is dan ook al geruime tijd in de woordenboeken te vinden. In Verschueren komt de ‘beheersen’-betekenis sinds 1979 voor, met de expliciete vermelding dat deze uit het Engels komt. Koenen schreef in 1956: ‘gewoon is [controleren] thans ook (...) in de zin van Eng. to control’ (met de aantekening dat in enkele gevallen beheersen beter is), maar vier drukken later (1987) is die opmerking geschrapt. En Van Dale, die deze betekenis van controleren sinds 1950 vermeldt (eerst alleen als economische term), heeft er nooit een opmerking over gemaakt.

Het Prisma stijlboek (1993) keurt controleren in de betekenis ‘beheersen, regelen, in bedwang houden’ nog steeds als anglicisme af, maar vermeldt tevens dat onder controle hebben - oorspronkelijk ook een anglicisme - inmiddels ingeburgerd is. In die combinatie betekent het zelfstandig naamwoord controle ‘beheersing, bedwang’, en het is dus niet verwonderlijk dat controleren ‘beheersen’ is gaan betekenen. Wij willen controleren in de betekenis ‘beheersen’ dan ook niet afkeuren, maar we kunnen ons voorstellen dat het verwarring kan veroorzaken. Als controleren kan worden opgevat als ‘toezicht houden’ én ‘beheersen’, kunt u beter voor een alternatief kiezen. De taalgids (1999) van Peter van der Horst en de Woordwijzer (1998), een uitgave van het Nederlands Normalisatie-instituut en het Belgisch Instituut voor Normalisatie, geven verschillende mogelijkheden: beheersen, domineren, regelen, (be)sturen, beheren en overwegende zeggenschap uitoefenen.

Al in december 1945 werd er in Onze Taal de aandacht op gevestigd ‘dat het Engelsche werkwoord “to control” niet mag worden vertaald door: controleeren, wat onze kranten geregeld doen.’ In mei 1946 werd er nader op ingegaan: ‘Vóór den laatsten wereldoorlog hadden wij van dit anglicisme weinig last. Dit veranderde door slordige vertaling van het Engelsche “to control” in de nieuwsberichten waarmede wij door Engeland van den loop der zaken op de hoogte werden gehouden. (...) Het is nu zoo ver gekomen dat men, als men het woord “controleeren” leest, dikwijls niet weet wat bedoeld wordt.’

Vijf na/over acht

? Mijn man en ik verschillen van mening over het tijdstip 8.05 uur. Hij noemt dat ‘vijf over acht’, ik noem het ‘vijf ná acht’. Dit doe ik van huis uit, en ik vind het ook logischer: het voorzetsel na drukt opeenvolging in tijd uit; het is het tegenovergestelde van voor (zoals in vijf voor acht). Wat is nu juist?

! Volgens de Taaladviesbank (1999), een taaladvies-cd-rom onder verantwoordelijkheid van de Nederlandse Taalunie, is over in dergelijke tijdsaanduidingen het correcte voorzetsel. De constructie vijf na acht, die volgens Van Dale (1999) gewestelijk wordt gebruikt, komt vooral in Vlaamse spreektaal voor.

De Taaladviesbank gaat uitgebreid in op het gebruik van na en over bij tijdsaanduidingen. In de meeste gevallen is na het gewone woord; dat kan niet alleen een tijdstip weergeven (25 minuten na zonsondergang, 1254 na Christus, enzovoort) maar ook een tijdsduur (na de middagpauze, na 1998, enzovoort). Over wordt gebruikt om de concrete kloktijd - een tijdstip - aan te geven: tien over drie, kwart over vier, twee minuten over halfzes.

De Taaladviesbank meldt verder dat over soms wordt gebruikt als er geen sprake is van exacte kloktijd maar wel van een tijdstip, namelijk in zinnen van het type ‘Het is al over twaalven’ en ‘Over een week zullen de uitslagen bekend zijn.’ (In deze twee soorten gevallen is na ook mogelijk.) De eerste zin kan worden gebruikt ‘om (verontrust) aan te geven dat het moment van spreken zich bevindt na een bepaald (emotioneel beladen) tijdstip’. De tweede zin houdt in ‘dat de uitslagen niet eerder maar ook niet later dan na een week bekend zullen zijn’. Volgens Van Dale en de Voorzetselwijzer (1997) betekent over hier ‘na verloop van’.

Het huwelijk consum(m)eren

? Ik kom weleens de uitdrukking het huwelijk consumeren tegen, waarmee wordt bedoeld dat twee pasgehuwden met elkaar naar bed gaan. Is consumeren hier wel goed gebruikt?

! Nee, het moet consummeren zijn (met twee m'en), al is dit uit de naslagwerken moeilijk op te maken.

Naast het bekende consumeren (‘nuttigen, gebruiken; verbruiken’) bestaat er een werkwoord consummeren, dat ‘volbrengen, voltooien’ betekent. Dit komt al in de oudste drukken van Van Dale voor, maar heeft nooit het Groene Boekje gehaald. Het woordenboek van Verschueren (1996), de Spellingwijzer Onze Taal (2000) en De nieuwe spellinggids van de Nederlandse taal (1997) vermelden, net als Van Dale (1999), wél beide woorden. Dat consumeren en consummeren verschillende woorden zijn, blijkt onder meer uit hun herkomst: ze gaan respectievelijk terug op de Latijnse woorden consumere (‘opmaken, verbruiken, besteden’) en consummare (‘voleindigen, voltooien’).

Vanaf de zevende druk van Van Dale (1950) is ook het zelfstandig naamwoord consummatie opgenomen, met de omschrijving ‘voltrekking van het huwelijk, bep. door de bijslaap’ (tegenwoordig is ‘bep.’ weggelaten en ‘bijslaap’ vervangen door ‘coïtus’).

Vreemd genoeg vermeldt Van Dale sinds de vorige uitgave (1992) bij consumeren (met één m) als derde betekenis ‘(m.betr.t. een huwelijk) door de bijslaap voltrekken’. En ook Koenen (1999) omschrijft het huwelijk consumeren als ‘door de geslachtsdaad bekrachtigen’. De redactie van Van Dale liet ons desgevraagd weten dat wat bij de derde betekenis van consumeren staat niet juist is, en dat het bij consummeren had moeten staan; datzelfde geldt voor Koenen. Bij een volgende gelegenheid zal dit worden rechtgezet.