Onze Taal. Jaargang 70

[p. 122]

Bommelskont

Ewoud Sanders

In het oktobernummer van Onze Taal vroeg ik de lezers mij voorbeelden te sturen van fictieve plaatsnamen van het type Absurdistan, Boerenkoolstronkeradeel, Nergenshuizen en Verweggistan. Ook in NRC Handelsblad deed ik zo'n oproep. Het aantal reacties verbaasde mij: ik kreeg in totaal ruim zevenhonderd kaarten, brieven en mailtjes. Te veel om iedereen persoonlijk te bedanken, en daarom doe ik dat bij dezen.

Wat me ook verbaasde, was de hoge frequentie van de plaatsnaam Bommelskont. Die naam werd door ruim vijftig lezers ingestuurd. Het is niet bekend welke fictieve plaatsnaam vandaag de dag het meest wordt gebruikt; ik vermoed dat Absurdistan en Verweggistan hoge ogen gooien. Maar Bommelskont werd veruit het vaakst genoemd, in allerlei variaties en met velerlei toevoegingen.

Er zijn twee hoofdvarianten: Bommelskont en Bobbelskont, dus met mm of bb in het midden. De eerste vorm werd iets vaker genoemd, maar het verschil is niet groot. Daarnaast zijn er kleine vormvarianten. Voor de m-vorm zijn dit: Bommeleskonte(n), Bommelskonte(n), Bommeltjeskonte(n) en Bommerskonten. Voor de b-vorm: Bobbeleskont(e), Bobbels(e)kont, Bobbeltjeskonte(n), Bobberskonten, Bobbeskonte(n) en Bobskonten. Bovendien was er één omdraaiing, namelijk Kommersbonten.

Boven de hel

Het zal maar weinig inzenders bekend zijn dat zij met Bommelskont een fictieve plaatsnaam gebruiken die al ruim drie eeuwen in het Nederlands voorkomt. De vroegste vindplaats dateert uit de zeventiende eeuw en is afkomstig van Salomon van Rusting, een arts die naam maakte met toneelstukken en gedichten die zo vol stonden met platheden dat ze hem de bijnaam drekpoëet opleverden. In 1687 dichtte Van Rusting:

Wie weet of jy 't misschien noch vont,
Je bent doch vaardig om te ryzen,
Trek metter haast na bommelskont.

‘Trek metter haast na bommelskont’ betekent ‘vertrek spoedig naar Bommelskont’. Het is een verwensing die zoveel wil zeggen als ‘donder op’. Ook later is Bommelskont in verwensingen gebruikt, zoals in ‘Loop naar Bommelskont’, een uitdrukking die in 1892 voor het eerst is opgetekend. De bekende spreekwoorden-verzamelaar P.J. Harrebomée vermeldde in 1859 nog een andere vorm, namelijk ‘Hij gaat naar Bommelskonten, drie uren [gaans] boven de hel, daar [= waar] de honden met het [= hun] gat blaffen’.

Dat soort toevoegingen is in zwang gebleven. Tegenwoordig wordt Bommelskont het meest gebruikt in dooddoeners, in antwoorden op vragen als ‘Waar ga je naartoe?’ of ‘Wat ga je doen?’ Men kan dan antwoorden verwachten als: ‘Naar Bommelskont, drie uren boven (of achter) de hel.’ Of: ‘... drie uur achter Futfutselen’, ‘... drie uur voor de leeuwenbekberghelling’, ‘... zeven meter onder de kippenhemel.’ En als antwoord op de vraag ‘Wat ga je doen?’: ‘Naar Bommelskont, een aap vlooien dan mag jij z'n staart vasthouden’, ‘... paardenhollen witten’, ‘... pap eten drie uur boven de hel’, ‘... piesen boven de weteringe’, ‘... water halen drie uur boven de kippenhemel.’

Duivelsaars

Uit dit alles blijkt nog niet wat Bommelskont nu eigenlijk betekent. Daar is het een en ander over te doen geweest. Harrebomée bracht de naam in verband met bommer ‘bluffer, opschepper’. De letterkundigen De Beer en Laurillard dachten met een verbasterde vorm van een bestaande plaatsnaam van doen te hebben, namelijk Bommelskous of Den Bommel, beide in Zuid-Holland. ‘Met Hel’, schreven zij in 1899 over de toevoeging drie uur boven de hel, ‘zal wel Hellevoet(sluis) bedoeld zijn.’

Een paar jaar later bracht het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) uitkomst. Waarschijnlijk betekent het precies wat er staat, schreef dit woor-

[p. 123]

denboek, namelijk ‘kont van de bommel’, waarbij bommel moet worden opgevat als een van de talloze volksnamen voor ‘drommel’ of ‘duivel’. Bommelskont is dus ‘duivelsgat’ of ‘duivelsaars’. Het gaat, met andere woorden, om ‘de ingang der onderwereld, later in 't algemeen: eene plaats waar 't niet pluis is, en waarheen men iemand verwenscht’.

Latere onderzoekingen - vooral door WNT-redacteur J.W. Muller - hebben deze theorie bevestigd: Bommelskont = ‘duivelsaars’ = ‘ingang van de onderwereld’. Die ligt volgens sommigen drie uur bóven de hel, volgens anderen zeven uur (of kilometer) áchter de hel. Zeker is dat Bommelskont nog steeds volop wordt gebruikt. Een leven van ruim driehonderd jaar is voor een fictieve plaatsnaam een hele prestatie.

Ook de volgende fictieve plaatsnamen spelen een rol in dooddoeners: Affekaffe, Boskehoe, Boskontelawaaiberguut, Boxtehoeze, Futsifinne, Haviogum, Koetjeboe, Likfotse, Mukkelebummelen, Nederveen, Noeneuzen, Oetjepoe, Pielkwierum, Pruttentuin, Scheetjeboe en Schuitjesveen. Kent u nog andere? Zo ja, schrijf dit dan aan de redactie van Onze Taal of aan [e-mail]. Vermeld s.v.p. waar, wanneer en onder welke omstandigheden u de naam hebt leren kennen.