Onze Taal. Jaargang 70

[p. 101]

[Nummer 5]

[p. 104]

Régionale omroepen, ádequate voorzieningen
Verschuift de klemtoon echt steeds vaker naar voren?

Renée van Bezooijen - Afdeling Algemene Taalwetenschap en Dialectologie, Katholieke Universiteit Nijmegen

De cúlturele sector, définitieve plannen, een índividuele keuze: als er een toptien van taalergernissen bestond, dan zou er een hoge notering zijn weggelegd voor de klemtoonverschuiving. Vanwaar toch die neiging om de klemtoon in bijvoeglijke naamwoorden naar voren te halen? En is het echt waar dat het verschijnsel vooral de laatste tien jaar om zich heen grijpt? Onderzoek leidde tot verrassende uitkomsten.

De uitspraak van het Nederlands is ingrijpend aan het veranderen. Steeds vaker wordt de klemtoon in woordgroepen als adequate voorzieningen en collectieve arbeidsovereenkomsten naar voren geschoven: steeds meer zegt men ‘ádequate’ in plaats van ‘adeqúáte’, en ‘cóllectieve’ in plaats van ‘collectíéve’. Althans, dat valt op te maken uit talloze stukjes en ingezonden brieven in kranten en tijdschriften. Zo schreef J. Koopman enkele jaren geleden in Onze Taal:

Standwerkersklemtoon - goed voor veel punten in het scrabblespel - zou de aanduiding kunnen zijn van een ernstig om zich heen grijpende ziekte in de spreektaal: de mode om bijvoeglijke naamwoorden die van nature geen klemtoon op de eerste lettergreep hebben, toch - en wel met veel nadruk - van zo'n klemtoon te voorzien. Wie lijden hieraan? Voornamelijk mensen die het woord krijgen en die ons ergens van willen overtuigen of iets aan de man willen brengen en die geen twijfel willen laten bestaan aan hun gelijk. Daardoor is het verschijnsel het best waarneembaar op radio en televisie, in actualiteitenprogramma's, sportuitzendingen, en parlementaire en andere rubrieken. Daar vliegen deze klemtonen je om de oren, uitgesproken door ministers, Kamerleden, verslaggevers, commentatoren, nieuwslezers en presentatoren.
(Onze Taal oktober 1997)

Is het nu echt zo dat in de media klemtonen steeds vaker naar voren verplaatst worden? Om daarachter te komen heb ik een telling verricht in recente en oudere radio-opnames. Het ging om reportages, documentaires en actualiteitenrubrieken van de nationale Nederlandse radio-omroep in de jaren vijftig, zeventig en negentig. Per periode heb ik de spraak van vijf presentatoren (zie ook de grafiek op pagina 106) beluisterd, tussen de tien en twintig minuten per persoon, verspreid over verschillende opnames. Het betrof bijna altijd goed voorbereide, in de meeste gevallen voorgelezen spraak.

Ik heb alleen gelet op de uitspraak van meerlettergrepige bijvoeglijke naamwoorden die direct werden gevolgd door het zelfstandig naamwoord waar ze bij hoorden. Dus het woord populair kwam wel in aanmerking om te worden geteld in ‘Het is een populaire badplaats’, maar niet in ‘Hij is erg populair’ of ‘Het is een populaire, drukbezochte badplaats.’ Natuurlijk is alleen gekeken naar bijvoeglijke naamwoorden die van zichzelf al niet de klemtoon vooraan hadden. In totaal waren dat er 389.

Illustratie: Frank Dam

Het bleek dat gedurende de hele periode, van de jaren vijftig tot en met de jaren negentig, in 26% van de gevallen de klemtoon naar voren is verhuisd. Dat komt in grote lijnen wel overeen met wat je op grond

[p. 105]

van de klachten van taalgebruikers zou kunnen verwachten. Maar klopt ook die andere vrij algemeen aanvaarde opvatting, namelijk dat de klemtoonverschuiving vooral gedurende de laatste tien jaar haar beslag kreeg? Om dat na te gaan is het nodig iets nader op de resultaten van het onderzoek in te gaan.

Arie Kleywegt: ‘gloriéúze aankomst’
Foto's: Nederlands Audiovisueel Archief (tenzij anders vermeld)

Deelbaar en ondeelbaar

In de taalkundige literatuur over klemtoonverschuiving wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen twee typen bijvoeglijke naamwoorden: ‘deelbare’ en ‘ondeelbare’, zoals ik ze hier zal noemen. Bij het eerste type gaat het om bijvoeglijke naamwoorden waarvan iedereen makkelijk kan zien dat ze uit meerdere delen zijn opgebouwd en waarvan duidelijk is welke betekenis die delen hebben. Samenstellingen als donkerblauw, sociaal-economisch en rooms-katholiek vallen eronder, maar ook samenstellende afleidingen zoals grootscheeps, driestemmig en bovengronds, en bijvoeglijke naamwoorden met het voorvoegsel on-, zoals onvoldoende, onoverkomelijk en ongunstig. Het zijn allemaal woorden waarvan de totale betekenis een optelsom is van de samenstellende delen.

Wim Ruth: ‘ideále doelstellingen’

Bij dergelijke deelbare bijvoeglijke naamwoorden - die overigens niet zo vaak voorkomen - is volgens de vakliteratuur klemtoonverplaatsing gebruikelijk en eventueel zelfs verplicht als ze direct worden gevolgd door het bijbehorende zelfstandig naamwoord. Dus normalerwijs zou een spreker moeten zeggen: ‘De omstandigheden zijn ongúnstig’, maar ook: ‘Het zijn óngunstige omstandigheden.’ Kenmerkend is dat de klemtoon altijd, of hij nu verplaatst wordt of niet, op een deel van het woord valt dat een zelfstandige betekenis heeft.

Noud Smelt: ‘pólitiek conflict’

Alle overige meerlettergrepige bijvoeglijke naamwoorden vallen onder het type ‘ondeelbaar’. Voorbeelden zijn absoluut, royaal en spectaculair. Opsplitsen van deze woorden in betekenishebbende delen is veel moeilijker; ze vormen veel meer een integraal geheel. Volgens de literatuur ligt klemtoonverplaatsing bij dit soort ondeelbare woorden, die heel vaak voorkomen, aanzienlijk minder voor de hand; de klemtoon zit veel meer vast aan het eind van het woord.

Hans Emmering: ‘speciále vergadering’

De vijftien radiopresentatoren blijken inderdaad een duidelijk onderscheid te maken (dan wel gemaakt te hebben) tussen de twee typen. Het materiaal bevat veertig deelbare bijvoeglijke naamwoorden. In 80% van de onderzochte gevallen werd de klemtoon onder invloed van het eropvolgende zelfstandig naamwoord naar voren verplaatst. Blijkbaar is bij deze categorie de drang om de klemtoon naar voren te halen heel groot. Zoals op grond van de literatuur kon worden verwacht, geldt dat veel minder voor de 349 ondeelbare bijvoeglijke naamwoorden. Daarin wordt de klemtoon in niet meer dan 20% van de gevallen verplaatst.

Karel Ornstein: ‘crúciaal moment’
Foto: Ornstein

Toename?

Zijn er nu verschillen tussen de drie onderzochte periodes waarin de opnames zijn gemaakt? In de jaren vijftig werd in 16% van de onderzochte gevallen de klemtoon in bijvoeglijke naamwoorden (deelbaar én ondeelbaar) verplaatst; voor de jaren zeventig en negentig zijn die percentages resp. 32 en 26. Er is dus een algemene toename tussen de jaren vijftig en zeventig en daarna een afname tussen de jaren zeventig en negentig.

Pieter Jan Hagens: ‘ófficieel rapport’
Foto: Kippa

Ik heb ook een onderscheid gemaakt tussen de twee types bijvoeglijke naamwoorden. Bij de deelbare woorden (type donkerblauw) waren er respectievelijk 71%, 82% en 82% verplaatsingen. Ook hier is er alleen een toename tussen de jaren vijftig en zeventig. Hetzelfde patroon komt naar voren bij de ondeelbare woorden (type absoluut): een forse toename van 11% naar 25% verplaatsingen tussen de jaren vijftig en zeventig, en daarna een lichte terugval tot 20% in de jaren negentig. Wat hier verder opvalt, is dat de verschillen tussen de verslaggevers in de jaren negentig kleiner zijn (variërend tussen 13% en 29% verplaatsingen) dan in de jaren zeventig (tussen 0% en 46% verplaatsingen), wat wijst op een stabilisering van de situatie (zie ook de grafiek op pagina 106).

Verrassend

Wat wijzen deze meer gedetailleerde tellingen nu uit? We zagen al dat het aantal klemtoonverschuivingen in de media is toegenomen, en dat de intuïtie die taalgebruikers daarover hebben dus juist is. Alleen kreeg die toename niet de laatste tien jaar haar beslag, maar al veel eerder: vóór de jaren zeventig. Er zijn in mijn materiaal geen aanwijzingen dat het aantal klemtoonverschuivingen sinds de jaren zeventig nog verder is toegenomen. En dat is in het licht van wat algemeen wordt aangenomen bepaald een verrassende uitkomst.

Daar moet overigens nog wel een keer bij gezegd worden dat deze conclusies betrekking hebben op informatieve programma's. Ik kan niet uitsluiten dat er uit bijvoorbeeld reclameteksten een heel ander beeld naar voren komt; misschien is er in reclames nog steeds sprake van een toename, of is de toename daar later in gang gezet. Dat zou verder moeten worden uitgezocht.

Een heel andere kwestie is waarom sprekers überhaupt klemtonen naar voren halen. Taalwetenschappers gaan ervan uit dat bij voorwaartse klemtoonverschuiving, die zich niet alleen in het Nederlands voordoet maar bijvoorbeeld ook in het Engels en het Italiaans, zowel ritmische als structurele factoren een rol spelen. Wat het eerste betreft: mensen hebben de neiging om klemtonen regelmatig over een uiting te spreiden en daarbij te voorkomen dat er twee klemtonen vlak na elkaar komen. Zo'n regelmatig ritme zou minder inspannend zijn voor zowel de spreker als de luisteraar.

Als het gaat om de structurele kant van de zaak, blijkt dat sprekers de uiteinden van woordgroepen duidelijk willen markeren. Dit dient vooral de luisteraar, die op die manier in een zin (en ook in grotere tekstgedeelten) makkelijker de samenstellende delen kan herkennen. Door in een woordgroep als adequate voorzieningen de klemtoon naar voren te halen - dus door niet adeqúáte te zeggen maar ádequate - wordt het begin beter aangegeven. De taalwetenschappers Mieke Trommelen en Ellis Visch noemen dit het ‘hangmatprincipe’. Zij reageerden in Onze Taal van april 1992 op de onrust onder met name niet-taalkundig geschoolde Nederlanders door uit te leggen dat sprekers die hun klemtonen naar voren halen niet zómaar wat doen - en dat ze zich ook niet bezondigen aan taalverloedering - maar dat ze juist nauwgezet de klemtoonprincipes van het Nederlands toepassen.

[p. 106]

Waar verschoof de klemtoon?

Bij welke ondeelbare bijvoeglijke naamwoorden van het type absoluut verschoof de klemtoon wél naar voren en bij welke niet? Een aantal voorbeelden uit het onderzoek.

Jaren vijftig
álgemene termen	culturéle zaken
éventuele geluidseffecten	officiéél bezoek
áctuele reportages	populáír vakantieoord
ópenbare leeszaal	centrále programmadienst
définitief standpunt	dirécte uitzending
óptimale veiligheid	gloriéúze aankomst
Jaren zeventig
révolutionaire dwarsliggers	negatíéve geluiden
dírecte zeggenschap	sociále overeenkomst
vítale bedrijfsonderdelen	actíéve sector
índustriële activiteit	modiéúze betrokkenheid
nátionale maatregelen	actíéve meneren
cónsequente solidariteit	militáíre overheid
Jaren negentig
ábsolute stilte	macáber geheel
ágressieve handelswijze	uníék project
crúciaal moment	politíéke organisaties
mílitair optreden	económische macht
móndiaal probleem	democrátische toekomst
ófficiële eindrapport	massále acties

Jong en enthousiast

Als klemtoonverschuiving zo veel voordelen heeft, dan zou men zich eigenlijk eerder moeten verbazen over de áfwezigheid van klemtoonverschuiving dan over de áánwezigheid ervan. En dan is het vooral de vraag waarom toch nog steeds zo veel bijvoeglijke naamwoorden zich onttrekken aan klemtoonverschuiving. Een antwoord hierop heb ik niet kunnen vinden. Maar het is misschien toch aardig de mogelijke oorzaken ervan na te gaan.

Percentage verplaatste klemtonen in ondeelbare bijvoeglijke naamwoorden, per verslaggever.

Alom heerst het gevoel dat klemtoonverplaatsing bij ondeelbare bijvoeglijke naamwoorden samenhangt met stilistische factoren, met name met het propagandistische gehalte van de tekst. Hoe meer de spreker zich inspant om de luisteraar voor zich te winnen, hoe vaker hij de klemtoon in woorden als absoluut zal verplaatsen. En andersom, hoe formeler en ‘neutraler’ de gesprekssituatie, hoe minder de klemtoon wordt verplaatst. Experimenten waarin sprekers teksten moesten voorlezen die varieerden van heel neutraal tot extreem wervend, lijken deze veronderstelling te bevestigen.

De toename tussen de jaren vijftig en zeventig zou dan misschien kunnen samenhangen met de informalisering van het taalgebruik in de media, zoals die ook uit ander onderzoek naar voren komt. Zo vond Hans Van de Velde in zijn proefschrift (Variatie en verandering in het gesproken Standaard-Nederlands (1935-1993), 1996) een toename van de spreeksnelheid en van het gebruik van eh in radioverslagen van sportwedstrijden en koninklijke plechtigheden in de periode 1935-1993. De informalisering voltrekt zich volgens Van de Velde vooral tussen 1965 en 1980, de periode waarin volgens mijn bevindingen het aantal klemtoonverschuivingen toenam.

Dat stilistische factoren inderdaad een rol spelen, blijkt ook uit andere observaties, zoals die van J. Koopman aan het begin van dit artikel, en uit allerlei anekdotes. Een voormalig journalist, een kennis van een kennis, hoorde dat ik bezig was met een onderzoek naar klemtoonverschuiving in het taalgebruik van de media, en dit was zijn reactie:

Vijftien jaar geleden al zei ik op de Regionale Omroep Zuid tegen de presentator van ons jongerenprogramma: ‘Waarom kondig je de zender toch altijd aan met: “Dit is de Régionale Omroep Zuid?”’ En hij antwoordde: ‘Omdat ik van het jongerenprogramma ben, wil ik wat jonger, wat enthousiaster overkomen.’ Waarop ik reageerde met: ‘Als je enthousiaster, jonger, ouder, of anderszins origineel wilt klinken, zoek het dan in alles, behalve in het leggen van verkeerde klemtonen.’ Het heeft niet geholpen.