Onze Taal. Jaargang 70

[p. 62]

Ook het Pools blijft bestaan
Een zonnige toekomst voor nationale talen

Bronisław Geremek - oud-minister van Buitenlandse Zaken, Polen

Niet alleen Nederlanders maken zich zorgen over het voortbestaan van de eigen taal, ook de Polen doen dat. Toch hoeven we niet wakker te liggen van het oprukkende Engels, aldus de Poolse historicus en oud-minister van Buitenlandse Zaken Bronisław Geremek. Een pleidooi voor meertaligheid - een begrip dat ook centraal staat in het onlangs begonnen Europees Jaar van de Talen.

Talen hebben hun eigen geschiedenis. Al lijkt de kaart van de nationale talen in het hedendaagse Europa wel af te zijn, volgens sommige prognoses heeft amper eentiende deel van de zesduizend talen die wereldwijd gesproken worden een kans om de 21ste eeuw te overleven. Omdat talen sterfelijk zijn, is de vraag gerechtvaardigd of de Poolse taal de pressie van de Europese integratie zal kunnen weerstaan. Rond het jaar 1000 konden Polen en Tsjechen elkaar moeiteloos verstaan; nog niet zo lang geleden dacht men dat Slaven altijd in het Duits met elkaar zouden kunnen communiceren (‘die allgemeine slawische Sprache’). Zullen Polen en Tsjechen aan het eind van de 21ste eeuw in het Engels met elkaar praten en zullen ze misschien zelfs in hun eigen land op het Engels overgaan?

Hegemonie

De angst voor het uitsterven van de Poolse taal is verbonden met de vrees dat gedurende het Europese integratieproces de nationale cultuur zal verdwijnen, maar hiervoor lijkt in de geschiedenis van de Europese Unie tot dusver geen duidelijke grond te vinden. Immers, het is niet een van de vooraanstaande EU-lidstaten die de culturele hegemonie in Europa verworven heeft, maar juist de Verenigde Staten, een land dat geen lid van de EU is. De expansie van de Franse, Duitse en Engelse cultuur in andere Europese landen voltrok zich in vorige eeuwen en niet in het tijdperk van het zich verenigende Europa. Polen maakte in het verleden deel uit van twee taalgebieden: van het Duitse in de door Pruisen en Oostenrijk geannexeerde delen van Polen en van het Russische in het door Rusland ingelijfde gebied. Dat alles heeft echter geen meertalige cultuur doen ontstaan.

In Rusland zijn nog teksten gevonden uit het begin van onze jaartelling: brieven van een eenvoudige boer aan zijn vrouw, geschreven op berkenbast; de toenmalige volkstaal van het Oosterse christendom was ook een schrijftaal. Polen had te maken met het Westerse christendom, en toen dat de overhand kreeg, verdween de geschreven volkstaal. Honderden jaren kon het verplichte Latijn zijn verzwakkende invloed op de nationale taal uitoefenen. Toch bleek in de zestiende eeuw, toen het Pools weer tot een literaire taal werd verheven, dat het een rijke taal was, gekenmerkt door eenheid tussen de gesproken en de geschreven vorm. Hoewel er gedurende vijfhonderd jaar geen geschreven equivalent voor de gewone spreektaal had bestaan, heeft dit het overleven van de taal niet in de weg gestaan.

Erasmus

Wordt de nationale taal verzwakt of juist versterkt door meertaligheid? In Polen lijkt de ontwikkeling van de nationale taal er niet door verstoord, maar meertaligheid is hier steeds aan de bevoorrechte klassen voorbehouden geweest, omdat het voor wie niet tot die klassen behoorde, jarenlang heel moeilijk was om contacten met het buitenland te onderhouden.

De middeleeuwse en vroegmoderne elites, zo kunnen we met jaloezie constateren, beschikten over een wonderlijk, universeel communicatiemiddel: het Latijn. Kennis van het Latijn was voor de elite vanzelfsprekend. Tussen de correspondenten van Erasmus, de grootste geest van zijn tijd, treft men vooraanstaande vertegenwoordigers van de Poolse cultuur aan, die met ‘de prins van de gedachte’ in die gemeenschappelijke taal communiceerden. De rol van het middeleeuwse Latijn lijkt enigszins op die van het moderne Engels, dat in het internationale circuit wordt gebruikt. Het Engels is een universele taal geworden: ongeveer eenderde deel van alle mensen op aarde beheerst het in zekere mate. Het bepaalt de onderlinge communicatie, het verdringt de overige congrestalen en verwordt tot een soort lingua franca. Maar het is een taal van de wetenschap, die de nationale talen niet in hun bestaan bedreigt. De nationale talen blijven functioneren als communicatiemiddel binnen het domein van cultuur, expressie en emotie, en alle andere domeinen waarvoor de wetenschappelijke taal niet geschikt is.

Meertaligheid

Ook in de Middeleeuwen werd er geklaagd dat voor een intellectueel het universele Latijn niet toereikend was

[p. 63]

om zich genuanceerd uit te drukken. Toch was het Latijn een levende taal, die het communicatiedoel goed diende. Hetzelfde geldt voor het moderne Engels. Onlangs las ik een door een Britse historicus geschreven recensie van een Engelstalig boek van een Nederlandse historicus. Deze Brit constateerde: ‘Het is een geweldig boek en ik ben erg blij dat ik het kon lezen in een taal die ik goed begrijp. Maar het Engels dat gebezigd is door mijn hooggeprezen collega mist datgene wat in een taal het allerbelangrijkst is, namelijk haar expressierijkdom, waardoor het boek vlak en kunstmatig bleef. Heel jammer.’ Maar als hij het desbetreffende boek alleen in het Nederlands tot zijn beschikking had gehad, had hij het helemaal niet gelezen.

Wij gaan een wereld tegemoet waarin tweetaligheid algemeen zal zijn, maar elke taal zal een ander doel dienen. Mijn grote wens is dat er in het onderwijs over de hele wereld, en vooral in Europa, een behoefte aan meertaligheid zal ontstaan, waarbij de ‘minder belangrijke’ talen wel degelijk een rol spelen. Kennis van andere talen dan het Engels zal iemands arbeidsperspectieven dan vergroten. Als iedereen Engels spreekt, zal dit bij het verwerven van een baan geen voordeel meer zijn. Wanneer iemand nog een extra taal machtig is, bijvoorbeeld het IJslands, het Hongaars of het Fins, dan vergroot dat zijn mogelijkheden om carrière te maken. Kortom: tweetaligheid moet een algemeen verschijnsel worden, zoals bijvoorbeeld in de Scandinavische landen al het geval is, en meertaligheid moet worden gestimuleerd om mensen meer mogelijkheden tot verdere ontplooiing te bieden.

Geen regeringsacademie

Heeft de overheid bepaalde plichten ten aanzien van de bescherming van de nationale taal? Uiteraard. De overheid dient haar burgers in de eigen taal de toegang te garanderen tot alles wat zij nodig hebben om in het openbare leven te kunnen functioneren. De rest valt buiten haar taak. De nationale autoriteiten moeten níét in de taal willen ingrijpen. De Fransen, die op dat punt zeer gevoelig zijn, hebben vroeger een academie opgericht die zich nu nog steeds met de nationale taal bezighoudt, en die de opdracht heeft vast te stellen wat in taalkundig opzicht juist is. Dit lijkt me een taak die eerder is weggelegd voor academische instanties dan voor regeringsorganen; bovendien kun je mijns inziens je eigen taal niet verdedigen door vreemde talen aan te vallen.

Het is een natuurlijke ontwikkeling dat een van de talen, in dit geval het Engels, op de drempel van de 21ste eeuw zich tot een algemeen communicatiemiddel ontwikkelt. Het gejammer dat het Frans en in zekere mate ook het Duits en het Spaans hun posities hebben moeten inleveren, lijkt me niet terecht.

Er is geen wet die het gebruik van Poolse woorden en uitdrukkingen kan opleggen. De school hoort leerlingen een goed taalgebruik aan te leren, zodat iemand die geen Poolse woorden gebruikt dit vanzelfsprekend als een teken van zwakte gaat ervaren. In Frankrijk heeft men geprobeerd de wetenschappelijke wereld te dwingen om tijdens internationale conferenties de Franse taal te gebruiken. Het heeft ertoe geleid dat er nauwelijks nog conferenties in Frankrijk werden georganiseerd. Na een tijdje werd de oude situatie hersteld. Nu zijn er weer diverse congrestalen te horen, het Engels voorop, en de Franse taal verkeert nog steeds in goede conditie.

Men moet proberen ruimte te creëren voor de eigen taal door haar te populariseren. Hiervoor dient de overheid zorg te dragen, met taalonderwijs binnen academische opleidingen over de hele wereld. Met het ‘privé-leven’ van de taal moet zij zich niet gaan bemoeien.

Illustratie: Hein de Kort

Pools zal overleven

Zullen de Polen over honderd jaar nog Pools spreken? Anders gezegd: zal de Poolse taal haar huidige vorm behouden hebben of zal zij onder invloed van de open grenzen sterk veranderd zijn? Men moet dit proces vanuit een langetermijnperspectief bekijken.

Wanneer men nu een in het Pools geschreven boek uit de zestiende eeuw leest, dan is daar zowel een schoolopleiding als een woordenboek voor nodig; en wil men er nog wat plezier aan beleven, dan is ook nog een studie van enkele jaren vereist. Ook in de toekomst zal de taal veranderingen en aanpassingen ondergaan. En zoals wij vandaag de dag onze voorouders van honderd jaar geleden kunnen begrijpen, zo zullen wij zelf over honderd jaar nog te begrijpen zijn. In Europa zijn de lokale talen dan uitgestorven, maar de nationale talen niet.

Europa integreert, overal gelden dezelfde douanevoorschriften, de grenzen tussen de landen verdwijnen, en er wordt een uniforme technische taal gebruikt. Maar de Europese Unie zal naar mijn overtuiging een verbond van naties blijven en niet in een Europese staat uitmonden. De Polen zullen dan ook Pools blijven spreken. In Europa worden de nationale talen niet met uitsterven bedreigd.

Vertaald uit het Pools door Ewa van den Bergen-Makala. De oorspronkelijke (langere) versie van dit artikel verscheen op 15 januari 2000 in het Poolse opinieblad Polityka.