Onze Taal. Jaargang 65

[p. 245]

[Nummer 10]

[p. 247]

De uitspraak van letterwoorden

F. Jansen en G. Verhoeven

Je schrijft veel gemakkelijker VARA dan Vereniging van Arbeiders Radio Amateurs, en ook KLM vloeit sneller uit de pen dan Koninklijke Luchtvaart Maatschappij. Maar wat gebeurt er als we die op papier gecreëerde letterwoorden ook gaan uitspreken? Waarom zeggen sommigen [ennoowes] als ze NOS bedoelen, en anderen [nos]? En hoe zou het komen dat niemand KRO als [kroo] uitspreekt, maar iedereen KNAU als [knau]?

Spreken komt eerst; schrijven is daarvan afgeleid. Dat geldt voor veel, maar niet voor alle woorden die we gebruiken. Er bestaan ook woorden die eerst in geschreven vorm voorkomen en pas daarna in de mond genomen worden. Tot die uitzonderingen behoren de letterwoorden. KLM, VVD, PTT en duizenden andere woorden kunnen immers alleen zó ontstaan zijn: een groep mensen heeft de behoefte om een bepaalde zaak aan te duiden. Daarvoor gebruiken ze een lang woord (of een woordgroep). Om de communicatie te bespoedigen gaan ze vervolgens de eerste letter (of twee letters) van de woorden die de onderdelen van de aanduiding vormen, isoleren en achter elkaar schrijven. Eerst met hoofdletters en puntjes ertussen, dan zonder puntjes en ten slotte worden de hoofdletters vaak ook nog kleine letters. Het letterwoord is op schrift een gewoon woord geworden.

Voor dit hele proces is de steun van het schrift onontbeerlijk. Alleen daarin bestaat immers een strikte scheiding tussen afzonderlijke woorden, en alleen op basis daarvan kunnen we woordvormen analyseren. Bovendien hebben we alleen op schrift voldoende overzicht over de hele woordgroep.

Natuurlijk kennen we in de gesproken taal ook mechanismen om de communicatie te bespoedigen. Maar die zijn van een andere soort. Daar worden woorden vooral ingekort door het woord van achteraf op te rollen, getuige ordi (van ordinair), para (van parachutist) en dergelijke.

● Twee uitspraaktypes

Maar wat gebeurt er als we de op papier gecreëerde letterwoorden weer gaan uitspreken? Het antwoord is ingewikkelder dan het lijkt. Hier beperken we ons tot de letterwoorden die op zaken, organisaties e.d. betrekking hebben. Afkortingen van functie-woorden (t.a.v., m.a.w. e.d.) luisteren weer naar andere wetten. Ze worden bijvoorbeeld nooit als woord uitgesproken: [taf] voor t.a.v. of [maw] voor m.a.w. Ook het uitspreken van de afzonderlijke letters is tamelijk vreemd; je hoort iemand bijvoorbeeld zelden iets zeggen als ‘De bijeenkomst is georganiseerd [ie-essem] de gemeente.’

Illustratie: Frank Dam

Allereerst blijken letterwoorden op twee manieren uitgesproken te kunnen worden. Bij het eerste type worden de letters stuk voor stuk in hun alfabetische vorm uitgesproken. Bijvoorbeeld: NCRV [enseejervee], VPRO [veepeejeroo]. Bij de uitspraak van het tweede type klinken de letters als gewone woorden: VARA [vaaraa], TROS [tros].

Er gaapt een wijde kloof tussen deze twee uitspraakwijzen. Veel letterwoorden kunnen maar op één manier uitgesproken worden, en dat is dan altijd die van het eerste type. Wie NCRV als [nsrv] probeert uit te spreken, zal merken dat zoiets indruist tegen de klankregels van het

[p. 248]

Nederlands. Letterwoorden die we gewoonlijk op de tweede manier uitspreken, kunnen we ook wel letter voor letter uitspreken, maar dan is er altijd iets bijzonders aan de hand. Zo onderscheiden werknemers van de NOS zich van veel gewone Journaal-kijkers door hun bedrijf niet met [nos] maar met [ennoowes] aan te duiden. In andere gevallen is de letter-voor-letter-uitspraak juist meer iets voor oningewijden. Wie bijvoorbeeld VARA uitspreekt als [veeaaerraa], kan daarmee tonen dat hij deze omroep niet kent. Het is ook mogelijk dat hij er een speciale bedoeling mee heeft, bijvoorbeeld een slinkse verwijzing naar de antieke radioamateurs. In dit opzicht zijn de letterwoorden van het tweede type overigens helemaal niet uniek. Ook gewone woorden kunnen we met een bijzondere bedoeling letter voor letter uitspreken. Zo zien sommige ouders er geen been in om hun kinderen om de tuin te leiden door koek en sex aan te duiden als [kaaoo-eekaa] en [esseejiks]. Het Amerikaanse liedje D.I.V.O.R.C.E. van Tammy Wynette werd er bekend door.

● Gangbare klanken

De kloof tussen de twee uitspraakwijzen blijkt ook uit het volgende verschijnsel: we kunnen beide niet goed combineren in één letterwoord. [Veepro] klinkt prima, maar alleen als een nieuw soort bruistablet. Het is onmogelijk om zo de VPRO aan te duiden. Op deze beperking hebben we, naast de PGEM (waarop we zo dadelijk terugkomen) twee uitzonderingen gevonden: de Noordhollandse busonderneming [enhaaboo] en de Badische Anilin und Soda Fabrik [bassef]. Bij de busonderneming is de verklaring

•
Normaal Amsterdams Peil wordt altijd als [ennaapee] uitgesproken, en nooit als [nap]. De N benadrukt het verschil met het aloude AP.
•

ring niet moeilijk: het bedrijf schrijft zijn eigen naam om de een of andere reden ook als ENHABO.

Wanneer spreken we de afzonderlijke letters van het letterwoord uit en wanneer behandelen we het geheel als een gewoon woord? Het antwoord hangt voornamelijk af van de klankvorm van het letterwoord. De hoofdregel is:

1 Spreek het letterwoord als gewoon woord uit als de klanken in die volgorde ook in andere Nederlandse woorden voorkomen.

Bij VARA, OESO en NAM is dat mogelijk: [vara], [oeso], [nam]. Bij VVD, PTT en KLM lukt dat niet: onmogelijk zijn [vvd^u], [p^utt] en [k^ulm]_; al spreken beurshandelaren wel liefkozend over [klemmen] als ze de aandelen van de luchtvaartmaatschappij bedoelen.

Zie ommezijde!

‘Op Aruba, waar ook veel gezagsdragers grote problemen hebben met de officiële taal, het Nederlands, wordt het volgende verhaal verteld. Een vakbondsleider las een keer de Nederlandse toespraak die hij had laten schrijven voor van papier, en riep middenin krachtig “Zoz!” Een uitroep die niemand nog kende, maar die werd opgevat als een strijdkreet, en begroet werd met gejuich en applaus.’
Tim Krabbé, geciteerd in Het Parool

● Uitzonderingen

Er bestaan ‘positieve’ en ‘negatieve’ uitzonderingen op hoofdregel 1. In het geval van de positieve uitzonderingen wordt een onuitspreekbaar letterwoord toch als gewoon woord uitgesproken. Dat gebeurt een hoogst enkele keer. De combinatie ‘pg’ komt binnen één lettergreep niet voor in gewone Nederlandse woorden, en toch wordt PGEM niet alleen als [peegem] uitgesproken maar ook als [pgem]. Een mogelijke verklaring is dat de [pgemj-zeggers weten dat er andere provinciale elektriciteitsmaatschappijen bestaan die als woord worden uitgesproken: PLEM, PNEM, PEM en PUEM. Zij zouden vervolgens geneigd kunnen zijn om de PGEM in dit rijtje op te nemen.

In het geval van de negatieve uitzonderingen is het letterwoord op het eerste gezicht in overeenstemming met de klankopeenvolgingsregels en zou het dus goed uitgesproken kunnen worden, en toch horen we dat zelden of nooit gebeuren. Er zijn twee oorzaken: het letterwoord is te kort, of een van de letters heeft een speciale functie. Een letterwoord verzet zich tegen de uitspraak als woord indien een of meer letters een bijzondere betekenis hebben. Zo bleef de opleiding voor de akte MO-B altijd [emmoobee] en werd het nooit [mop]. Dat kwam doordat de B een speciale waarde had tegenover de akte MO-A. Dezelfde verklaring zal wel gelden voor Normaal Amsterdams Peil, dat altijd als [ennaapee] wordt uitgesproken, en nooit als [nap]. De N benadrukt het verschil met het aloude AP.

● Vereiste lengte

De eis dat letterwoorden een zekere omvang moeten hebben, is intrigerender. Ze kunnen blijkbaar veel gemakkelijker als gewoon woord uitgesproken worden als dat woord uit twee of meer lettergrepen bestaat. Zo wordt de wet op de arbeidsomstandigheden ARBO probleemloos [arboo]. Je zou dan verwachten dat voor de letters uit de samenstellende lettergrepen AR en BO hetzelfde geldt, maar dat is niet zo: A(lgemene) R(ekenkamer) blijft [aaer] en Brabants) O(rkest) [beejoo]. Nog twee voorbeelden: de Bond van Onderwijzeressen in het Voorbereidend Onderwijs wordt vanzelfsprekend [boovoo], maar BasisOnderwijs en Voorbereidend Onderwijs worden nimmer [boo] en [voo]. De Nederlandse Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek heette eerst [noozwoo], maar toen de organisatie zich in een stichting transformeerde en zich dus van haar eerste lettergreep ontdeed, spraken de mensen nooit van [zwoo] maar van [zetweejoo]. De voorkeur voor meerlettergrepigheid blijkt zelfs bij het schijnbaar eenlettergrepige letter-

[p. 249]

woord A(lternatieve) R(enovatie) M(aatschappij): de uitspraak als woord [arm] is waarschijnlijk mogelijk doordat we een stomme e (de sjwa) tussen de r en de m voegen: [arr^um].

De negatieve uitzonderingen zijn dus beperkt tot eenlettergrepige letterwoorden. Voor deze woorden geldt de volgende regel:

2 Eenlettergrepige letterwoorden worden alleen als woord uitgesproken als ze beginnen en eindigen met een medeklinker.

Deze regel ‘verklaart’ de onmogelijkheid van Aan- en Afvoer Troepen [aat], KRO [kroo], Anti-Revolutionaire (Partij) [ar], Europese Economische Gemeenschap [eeg], Trans Europa Expres [tee], Europees Parlement [ep] tegenover het bestaan van Sociaal-Economische Raad [ser], Socialistische Arbeiders Partij [sap] en SAmenwerkingsverband Nederlandse Terminologie [sant]. Er bestaan wel uitzonderingen op de regel: Algemene Nederlandse Spraakkunst [ans], Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam [slaa], Overleg OnderwijsResearch en -Documentatie [oort] en Koninklijke Nederlandse Atletiek Unie [knau]. Voor een deel komt de uitspraak van deze letterwoorden overeen met al bestaande woorden. De uitzonderingen hebben nog een opvallende eigenschap gemeen: er komen twee of meer medeklinkers in voor. Als dat inderdaad een voorwaarde blijkt te zijn, kunnen we regel (2) veranderen in:

2a Eenlettergrepige letterwoorden worden alleen als woord uitgesproken als er ten minste twee medeklinkers in voorkomen.

Bij de uitzonderingen Vrije Universiteit [vuu] en Gemeentelijke Universiteit [guu] doet zich waarschijnlijk net zo'n rijtjeseffect voor als bij de PGEM: vergelijk KUB [kup], RUG [rug], RUL [rul].

Natuurlijk verkláren de genoemde regels helemaal niets, maar behoeven ze juist zelf verklaring. Wat is de overeenkomst tussen meerlettergrepigheid en twee of meer medeklinkers? Wij denken dat het antwoord moet luiden dat letterwoorden een minimale omvang of een minimaal gewicht moeten hebben, willen ze voor een woorduitspraak in aanmerking komen. Het is alsof de taalgebruiker er weerzin tegen heeft om aanduidingen van gewichtige zaken en organisaties ineen te laten schrompelen tot één ademtochtje.