Onze Taal. Jaargang 65

[p. 232]

Onmogelijke ontkenningen

Marcel Lemmens - Hogeschool Maastricht, Faculteit Tolk-Vertaler

Het lijkt heel simpel: de ontkennende vorm van een bijvoeglijk naamwoord krijg je door er im- (in-), niet-, on-, a-, enzovoort voor te zetten. Maar er is vaak méér aan de hand. Want is improductief eigenlijk wel hetzelfde als onproductief? En hoe zit het met bijvoorbeeld immobiel en niet-mobiel?

Het Nederlands kent verschillende voorvoegsels die een ontkenning aangeven. De belangrijkste zijn a-, de(s)-, dis-, niet-, non- en on-. Voorvoegsels als a-, niet- en on- zijn productief: ze worden gebruikt om ‘nieuwe’ ontkenningen te maken, bijvoorbeeld in atechnisch, niet-communicatief en onethisch. Naast deze productieve voorvoegsels zijn er ook ontkenningen die min of meer in hun geheel uit een andere taal zijn overgenomen, zoals incompleet, irrelevant en illegitiem.

Overgenomen ontkenningen uit andere talen staan nieuwvormingen met bijvoorbeeld niet- en on- niet in de weg. Daarom hebben sommige bijvoeglijke en zelfstandige naamwoorden meer dan één ontkenning. Zo bestaan naast elkaar inofficieel/onofficieel/niet-officieel en inacceptabel/onacceptabel/niet-acceptahel. Andere voorbeelden zijn incorrect/niet-correct en niet-relevant/irrelevant. Over het algemeen lijken deze ontkenningen dezelfde betekenis te hebben, ook al zijn er soms nuanceverschillen in het gebruik van deze woorden. Oordeelt u zelf over de volgende twee combinaties:

1	inofficiële woordvoerders (Charles Groenhuijsen in NOS-Laat, 2-6-92)
2	een niet-officiële uitbreiding van het Groene Boekje uit 1954 (Onze Taal, juni 1994, blz. 144)

Past inofficiële bij woordvoerders? En zou niet-officiële in 2 kunnen worden vervangen door inofficiële?

● Productieve vormen

Het idee dat er inderdaad nuanceverschillen zijn, wordt gevoed door verschillen in woordenboekdefinities. Moet men bijvoorbeeld op basis van de volgende definities uit de driedelige Van Dale wel of niet concluderen dat er een verschil is tussen improductief en onproductief?

improductief (...) 1 niet productief, niets voortbrengend, niets opleverend: improductieve uitgaven;2 onvruchtbaar, schraal; 3 (taalk.) gezegd van woordsoorten die geen nieuwe formaties in hun klasse toelaten, zoals de lid- en voornaamwoorden, ook van affixen waarmee geen nieuwe afleidingen gemaakt kunnen worden.
onproductief 1 (...) niets opleverend, weinig voortbrengend: een onproductieve schrijver; de jonge Israëls, wiens buitengewoon talent al te lang onproduktief scheen (Veth); zoveel arbeidskracht blijft geheel onproductief;2 (taalk.) (van woordvormingsregels e.d.) niet meer spontaan te gebruiken voor het vormen van nieuwe woorden: een voorvoegsel als ‘oor-’, als in oorkonde, oordeel en oorzaak, is onproductief.

Er zijn niet alleen opvallende verschillen in de formulering van de definities (zie bijvoorbeeld de twee taal-

•
De betekenisuitbreiding van improductiviteit is eigenlijk heel vanzelfsprekend.
•

kundige betekenissen en het verschil tussen ‘niets’ (bij improductief) en ‘weinig’ (bij onproductief), maar bij improductief is er ook nog sprake van een extra betekenis: ‘onvruchtbaar, schraar’. Dat dergelijke verschillen voor velen wel heel erg subtiel zijn en in de praktijk vervagen, blijkt uit het gebruik van het afgeleide zelfstandig naamwoord improductiviteit. Dit is in Van Dale alleen opgenomen met de betekenis ‘onvruchtbaarheid’, hoewel het ook wordt gebruikt in de eerste betekenis van improductief (‘niets opleverend’):

3	De Groningers lieten liefst elf kansen onbenut en werden vlak voor tijd gestraft voor die improduktiviteit. (de Volkskrant, 4-11-91)

Het bijvoeglijk naamwoord improductief komt in deze betekenis in sportverslagen vrij vaak voor. Een voorbeeld is de volgende krantenkop boven een verslag van een voetbalwedstrijd: ‘Schutters opvallend improduktief’.

De betekenisuitbreiding van improductiviteit is eigenlijk heel vanzelfsprekend, aangezien er geen ander zelfstandig naamwoord is dat de betekenis ‘niets opleverend’ heeft. Iets soortgelijks is er aan hand bij het gebruik van inactiviteit in het volgende voorbeeld:

4	In het jaar van zijn EK-zilver (1991) scheurde hij een ‘schuine’ buikspier, een verwonding die hem maandenlang tot inactiviteit dwong. (de Volkskrant, 21-8-93)

Ook hier is een woord met een beperkte betekenis (Van Dale: ‘staat

[p. 233]

van rust, syn. werkloosheid’) breder geïnterpreteerd. En ook hier lijkt het ‘afwijkend’ gebruik van het zelfstandig naamwoord logisch, omdat er eigenlijk geen goed alternatief is. Met inactiviteit wordt speciaal uitdrukking gegeven aan het contrast tussen wel en niet actief deelnemen aan sportevenementen.

Illustratie: Frank Dam

Een derde voorbeeld van betekenisverbreding is atypisch in de betekenis ‘niet-kenmerkend’. Atypisch is een woord dat uit de wetenschappelijke hoek komt en de volgende betekenis heeft: ‘afwijkend van het type of de norm, syn. onregelmatig’ (Van Dale). Toch ligt het net als bij voorgaande voorbeelden ook hier weer zeer voor de hand dat een bestaand woord wordt gebruikt in een voor iedereen begrijpelijke betekenis, en de ontkenning ervan ook. Het woord typisch is immers ook een heel normaal Nederlands woord.

Bij deze bespreking horen ook enkele voorbeelden van woorden beginnend met dis- en mis- in de betekenis van ‘verkeerd’ en ‘niet’. Het gebruik van deze woorden door enkele sportverslaggevers geeft aan dat ‘gaten’ in het Nederlands gemakkelijk worden opgevuld door óf creatieve woordformaties óf overnames uit met name het Engels:

5	Dit is dus een miscommunicatie. (Eddy Poelmann, 17-9-93)
6	...en dat typeert het misfortuin van Twente (Evert ten Napel in het Sportjournaal, 29-1-94)
7	Er zit nooit een disbalans in. (Heinze Bakker in Studio Sport, 20-2-94)
8	...maar tot displezier van Buyo is het 1-1. (Frank Snoeks in Studio Sport, 4-12-94)

● Uit elkaar groeien

Bij sommige woorden kan dus uit verschillende alternatieve ontkenningen worden gekozen, zoals bij officieel. Dat is toch een beetje een raadsel. Waarom zouden er diverse op elkaar lijkende woorden in exact dezelfde betekenis naast elkaar worden gebruikt? Het is natuurlijk handig om een keuzemogelijkheid te hebben, maar bij andere soorten woorden zie je vaak dat één bepaald woord de voorkeur krijgt boven het andere of dat er een betekenis- of gebruiksonderscheid ontstaat. Dat laatste blijkt ook het geval met veel ontkenningen die schijnbaar volledig synoniem zijn: ze groeien uit elkaar of zijn al uit elkaar gegroeid, hetzij qua betekenis hetzij qua gebruik. Ik zal hier enkele voorbeelden van geven.

Vaak bestaat er naast een ‘vreemde’ ontkenning met bijvoorbeeld in- of ir- een Nederlands alternatief met niet-, zoals in het geval van officieel. In sommige gevallen is er sprake van een duidelijk onderscheid. Dit geldt bijvoorbeeld voor de ontkenningen van mobiel. Het Nederlands kent zowel immobiel als niet-mobiel. De vorm onmobiel wordt niet gebruikt. Tussen de twee bestaande ontkenningen is er een betekenisverschil: immobiel betekent ‘onbeweeglijk’ en niet-mobiel betekent ‘niet verplaatsbaar’. Wanneer iemand zou willen zeggen dat hij bijvoorbeeld geen vervoer heeft, dan is de volgende uitspraak onmogelijk: ‘Ik ben immobiel.’

Niet alleen tussen ‘vreemde’ en ‘Nederlandse’ ontkenningen zijn er verschillen mogelijk, ook tussen verwante ontkenningen met niet- en on-. Vaak geldt hier echter geen volledig maar slechts een gedeeltelijk verschil. Wanneer men bijvoorbeeld paren vergelijkt als onbreekbaar en niet-breekbaar, onbuigbaar en niet-buigbaar, onbuigzaam en niet-buigzaam, en onkreukbaar en niet-kreukbaar, blijkt dat de vorm met on- telkens een extra, overdrachtelijke betekenis heeft die bij de vorm met niet- ontbreekt. Men kan bijvoorbeeld wel spreken van onbreekbare familiebanden maar niet van niet-breekbare familiebanden. Een persoon kan wel onkreukbaar genoemd worden, maar niet niet-kreukbaar. Dergelijke betekenisverschillen komen betrekkelijk vaak voor.

[p. 234]

● On- of Niet-?

Er is nog een ander verschil. Dit geldt niet zozeer voor de betekenis als wel voor het gebruik van bepaalde ontkenningen. Vul de volgende uitdrukkingen en zinnen maar eens aan met een van de twee bijvoeglijke naamwoorden die gegeven zijn:

9	een..... gevoel niet-aangenaam/onaangenaam
10	een..... aanbod niet-aantrekkelijk/onaantrekkelijk
11	Dit voorstel is..... niet-acceptabel/onacceptabel
12	een..... lucht niet-bewolkte/onbewolkte
13	..... werk niet-bezoldigd/onbezoldigd
14	Deze maatregel is erg..... niet-populair/onpopulair
15	Hij is bijzonder..... niet-sportief/onsportief
16	Het huis is..... niet-verkoopbaar/onverkoopbaar
17	Dit product is gemaakt van..... materialen niet-verwoestbare/onverwoestbare
18	een..... uitdrukking niet-vertaalbare/onvertaalbare

Voor alle tien paren geldt de letterlijke betekenis van de woorden. Bij een eerste oogopslag is er geen verschil tussen de ‘alternatieven’, aangezien de betekenis van beide woorden telkens meteen duidelijk is. Toch zal er bij de meeste sprekers van het Nederlands een duidelijke voorkeur bestaan voor de vorm met on-. Sterker nog, men zou zich kunnen afvragen of de vormen met niet- eigenlijk wel gebruikt worden. De voorkeur voor de vorm met on- geldt zeker wanneer de ontkenningen worden voorafgegaan door bijwoorden als erg en bijzonder. Natuurlijk kan bij 11 en 16 ook niet worden gebruikt, maar dan los van het bijvoeglijk naamwoord: Dit voorstel is niet acceptabel en Het huis is niet verkoopbaar.

In de Algemene Nederlandse Spraakkunst (op blz. 345) worden ook enkele voorbeelden gegeven waarbij vormen met niet- in een bepaalde betekenis geen tegenhangers met on- hebben. Een voorbeeld is niet-letterlijk in een niet-letterlijke vertaling. Er is waarschijnlijk niemand die zegt ‘een onletterlijke vertaling’. Zo ook: niet-taalkundig, niet-samengesteld en niet-stromend.

● Conclusie

Wanneer er twee Nederlandse alternatieven zijn (met niet- en on-), dan bestaat er een vrij grote kans dat er een geheel of gedeeltelijk betekenis-en/of gebruiksonderscheid ontstaat. Het ontbreken van synonieme ontkenningen met niet- voor bijvoorbeeld ondenkbaar (‘het is ondenkbaar dat hij zal meewerken’), onecht (‘onecht kind’) en ongemotiveerd (‘ongemotiveerde woede’) geeft aan dat er in het Nederlands niet willekeurig alternatieven worden gevormd.

Het feit dat niet-mobiel en immobiel ieder hun eigen weg op zijn gegaan, geeft aan dat er ook verschillen kunnen ontstaan tussen ‘Nederlandse’ en ‘vreemde’ ontkenningen. De vraag is nu of ontkenningen die nu schijnbaar nog volledig gelijk zijn in betekenis en gebruik, zoals onofficieel/inofficieel en onpopulair/impopulair, dat in de toekomst ook zullen blijven. De tijd zal het ons leren.