Onze Taal. Jaargang 65

Een groepje bomen kan het ook

A.M. Duinhoven - Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam

In zijn cursiefje in NRC Handelsblad (4 mei 1994) beschrijft Koos van Zomeren de indruk die de uitlopende bomen op hem maken. Allereerst de alleenstaande exemplaren:

(...) een kastanje heeft zich al volledig toegedekt met hangend blad en opgerichte kaarsen. Een uitgevouwen parasol. Je loopt er in een verre boog omheen. Van elke kant dezelfde boom.

Dan volgt een opvallende zin: Een groepje bomen kan het ook. Wat kunnen die bomen dan wel? De aansluitende zinnen maken dit duidelijk:

Een groepje bomen kan het ook. Die aan de rand staan nemen elk een stukje buitenkant, die in het centrum steken recht omhoog. Ze vormen net zo goed een parasol, maar dan gezamenlijk, een grootser evenwicht.

Opmerkelijk is de formulering. Bij het werkwoord kunnen met het hoort in het algemeen een handelend onderwerp, dat met een bedoeling, dus bewust, optreedt.

1Zingen? Ik heb het nooit gekund.
- Peter kan schaken en Frans kan het ook.

Het kan slechts naar een werking verwijzen wanneer het onderwerp een levend wezen is dat de handeling opzettelijk verricht. Zinnen als de volgende zijn daardoor dubieus:

2 - Een glas kan breken en een kopje kan het ook.
- De zon geeft licht en de maan kan het ook.
- Branden? Dit materiaal kan het niet.

Alleen wanneer kunnen iets als ‘in staat zijn tot’ of wat ouderwetser ‘vermogen’ betekent, kan dit woord met het object het worden verbonden. De parafrase met ‘in staat zijn’, die in 1 wel maar in 2 niet mogelijk is, zorgt voor een herkenbaar onderscheid.

Door het gebruik van kan het doet Van Zomeren alsof het groepje bomen weloverwogen een parasol vormt. De bomen worden voorgesteld als levende wezens die hun takken en bladeren met overleg schikken. Aan de bomen wordt een zeker bewustzijn toegeschreven, waardoor ze hun vaardigheid min of meer vrijwillig in praktijk brengen. Nu is het niet zo verwonderlijk dat bomen en planten als levende wezens worden gezien. Het oude geloof van de Germanen en van Tolkiens Hobbits is nog niet geheel verdwenen. We spreken van woudreuzen en dwergeiken, van tranen der acacia's en van fluisterend riet; snoeien veroorzaakt wonden, die lelijk kunnen bloeden. Het personifiërende effect in een groepje bomen kan het ook springt daardoor niet in het oog, maar mist toch zijn uitwerking niet. De impliciete opwaardering van ‘levend’ naar ‘persoonlijk’ verraadt het respect voor de natuur, dat uit het hele cursiefje spreekt.

Hoe komt het dat het onderwerp bij kan het een denkend wezen moet zijn

[p. 152]

dat de handeling bewust verricht? Voor het antwoord neem ik

3 Jan kan autorijden.

als uitgangspunt. Deze dubbelzinnige zin kan betekenen:

3a Jan is in staat auto te rijden.

3b Het is mogelijk dat Jan auto rijdt.

In deze twee betekenissen is de verhouding tussen kunnen en autorijden verschillend. In de betekenis 3a is kan de kern van de zin en geeft het complement autorijden aan welke vaardigheid Jan beheerst. Het is hier mogelijk autorijden te vervangen door het, dat ook een aanvulling bij de kern kan vormt. In de betekenis 3b daarentegen staat de activiteit van het rijden centraal en is autorijden het hoofdwerkwoord van de zin. Het hulpwerkwoord kan is daarbij een bepaling die aangeeft hoe waarschijnlijk het is dat Jan autorijdt. Vervanging van de kern autorijden door het ondergeschikte het is nu uitgesloten.

Foto: Gait L. Berk. Uit: Gait L. Berk, Ons bomenland. Bussum, Unieboek, 1976

Oorspronkelijk werd kunnen alleen als hoofdwerkwoord, dus in de betekenis 3a, gebruikt. Het duidde een menselijke drijfveer aan: leergierigheid, het verlangen naar ontplooiing. Kunnen drukte dus uit dat het onderwerp van de zin erop gericht was zich iets eigen te maken. Van dit oude werkwoord zijn nog alleen de voltooide-tijdsvormen in gebruik (wat al blijkt uit het onregelmatige hij kan in plaats van hij kant). Daardoor geeft kunnen aan dat het menselijk onderwerp in zijn streven geslaagd is, dat hij de gewenste vaardigheid onder de knie heeft gekregen. Maar nog steeds is het onderwerp erop uit de genoemde handeling te verrichten. Daarom moet het om een levend wezen gaan dat met opzet handelt.

In de loop van de tijd verschoof het zwaartepunt van de zin naar de bedoelde activiteit, en de betekenis van kunnen vervaagde tot de aanduiding van een ‘mogelijkheid’. In deze jongere betekenis 3b hoeft het onderwerp geen bewust handelende persoon meer te zijn. Mogelijk wordt: een groepje bomen kan een parasol vormen. Maar bij deze betekenis kunnen we het hoofdwerkwoord niet door het vervangen. In een groepje bomen kan het ook hebben we daarom met de oudere betekenis (als in 3a) te doen, waarin kan een zelfstandig werkwoord is. Door het gebruik van kan het dwingt Van Zomeren ons een groepje bomen als ‘bewust handelende personen’ te zien.