Onze Taal. Jaargang 65

Reacties

■ Afrikaans astrant
Prof. H.P. van Coller - Utrecht

In zijn rubriek ‘Vergeten woorden’ (in Onze Taal van januari 1996) vraagt Hans Heestermans zich af of het woord astrant in de vergetelheid is geraakt. Vandaar ook zijn verzoek ‘laat me weten of uw dialect het nog kent’. Afrikaans (het Zuid-Afrikaans) is geen dialect, maar een volwaardige taal. In die taal is astrant geen vergeetwoord, het wordt juist heel vaak gebruikt. Het is in betekenis verwant aan het woord kordaat (Engels bold), maar ligt ook dicht bij ‘vrijmoedig, onbeschroomd’. Het heeft ook dikwijls de bijbetekenis ‘brutaal’ (Engels impudent). Hoewel de betekenis ervan dus afhankelijk van de context wisselt, is een typische zin: ‘Ek het nogal bewondering vir die astrante jongman wat hom nie laat muilband nie.’ Een sociolinguïstische verklaring voor het verdwijnen van het woord in het standaard-Nederlands zou interessant zijn.

■ Opperlands spellingdrama
Karin Laarakker - Reusel

Is de nieuwe spelling op zichzelf al een drama, ook in de marges ervan spelen zich kleine drama's af. Neem nu de woorden koeieuier en papegaaieëieren. Niet alleen worden voortaan respectievelijk de oeie en de uie, en de aaie en eie wreed van elkaar gescheiden door een uit het niets opduikende tussen-n, maar bovendien verliezen de woorden ten gevolge hiervan hun bijzondere status van ‘de Nederlandse woorden met de meeste klinkers achter elkaar’.

Bij dezen de vraag welk woord deze titel gaat overnemen.

■ Zwitserse müesli
W.N. Polder - Alkmaar

P.S. Vermeer en H. Coenders maken in Onze Taal van april duidelijk dat het Groene Boekje niet door vaklui gemaakt is. Als een van de voorbeelden noemen ze bij ontbrekende verwijzingen de woorden müsli en muesli. Mij gaat het nu om de spelling van dit Zwitserse woord.

Het vezelrijke ontbijt van de Züricher arts Birchner-Benner wordt benoemd met het verkleinwoord van Mues (Duits das Mus = ‘de/het moes’). De ue geeft een afdalende tweeklank weer. Het verkleinwoord wordt verder niet gebruikt, behalve als naam van het gerecht: Müesli. In de Nederlandse schrijfwijze muesli is de umlaut verdwenen. Heeft men gedacht dat de e de umlaut vervangt? Dat is inderdaad gebruikelijk na een hoofdletter die er een had, zoal in Dr. Oetker, waarvan - maar dit terzijde - de Nederlandse uitspraak Duitstaligen doet grinniken. Is de spelling müsli beter? Die staat samen met Müesli en met hoofdletter ook in Duden (1989), zelfs als voorkeurspelling.

Ik vind het jammer als we het oorspronkelijk Zwitserse gerecht in Nederland als muesli of müsli gaan schrijven. Müesli is volgens mij beter. De Zwitsers zouden ons er bovendien dankbaar voor zijn, omdat de uitspraak [muusli] hen aan muizen op hun bord doet denken (het Zwitserse müüsli is het verkleinwoord van Muus = ‘muis’).

■ Bondsdagpresidente
Ite Wierenga - anglist, Groningen

Het woord bondsdagpresidente, genoemd in het artikel ‘Omgang met vrouwen’ (Onze Taal, februari/maart 1996), dankt zijn frequentie niet uitsluitend aan het feit dat een vrouw voorzitter is van de Duitse Bondsdag. Jeugdigen in diverse orthodox-protestantse kerkgenootschappen kunnen lid worden van een ver-

[p. 150]

eniging voor jongens of meisjes (de ‘belijdende leden’ van een mannen- of vrouwenvereniging). Sommige van deze verenigingen zijn meer dan honderd jaar oud. Ook nu nog zijn er mensen die elkaar 's maandags opbellen met de vraag ‘Ga jij vanavond ook naar vereniging?’ of opmerken ‘Wij kennen elkaar van vereniging.’

Eenmaal per jaar vindt een zogeheten toogdag plaats. Die is ook toegankelijk voor leden van de andere kunne en vervult zo een belangrijke rol voor de instandhouding van de soort. De voorzitter van een meisjesbond of vrouwenbond is een bondspresidente, en als zij de toogdag leidt, is zij uiteraard de bondsdagpresidente. Zo komt het Groene Boekje waarschijnlijk aan de vereiste frequentie van het woord bondsdagpresidente.

Hij voor zij
Drs. L.C.P. Kanen - Veldhoven

Op de eerste plaats moet ik de waarneming die Hans Heestermans in het aprilnummer (blz. 86) doet, aanvullen: niet alleen in West- maar ook in Oost-Brabant wordt - naar mijn indruk vooral in dorpen - een meisje of vrouw nogal eens met het persoonlijk voornaamwoord hij aangeduid. Ik heb het in ieder geval gehoord te Eersel, Heeze en Veldhoven.

Ik denk dat de mogelijke oorzaak iets te maken heeft met de rauwheid van het leven op het vroegere Brabantse platteland: iedereen, vrouwen en mannen, moest in gelijke mate hard en zwaar werk verrichten om in de heersende armoedige omstandigheden te overleven. Mannen en vrouwen gingen daardoor min of meer als ‘maten’ met elkaar om; vrouwen werden weinig ontzien en ontzagen ook zichzelf niet. Dat kan de ‘verdoezeling van het vrouwelijke’ verklaren waar Heestermans in navolging van Stroop op wijst: voor wat in verfijnder milieus als typisch vrouwelijk gedrag werd beschouwd, bestond bij de ‘aardappeleters’ nauwelijks aandacht.

Een andere mogelijke verklaring zou het complex van schaamtegevoelens kunnen zijn, dat volgens Barentsen (in Het oude Kempenland, 1935) lange tijd het huiselijk leven en de omgang tussen jongens en meisjes in het vroegere Brabant beheerst heeft: alle biologische tekenen van geslachtsverschil werden zo veel mogelijk door kleding verdoezeld. Nergens spreekt Barentsen echter over een gelijkschakeling van de seksen in de taal. In zoverre lijkt deze hypothese mij minder plausibel clan de eerste.

■ Ken je hem (m/v)?
L. Engels - Munstergeleen

Het probleem dat in de eerste naamval (h)ij voor zij wordt gebruikt, zoals H. Heestermans in het aprilnummer van Onze Taal aangeeft, kan ik niet oplossen, maar wel in een breder kader plaatsen. In Zuidnederlandse dialecten wordt höm of 'm (derde of vierde naamval van het mannelijk persoonlijk voornaamwoord) zonder onderscheid voor mannelijke en vrouwelijke personen gebruikt. Uit de context moet je opmaken of Daar heb je 'm weer! op een vrouw of een man betrekking heeft. Daarnaast is het in dialect gebruikelijk een vrouw in de eerste naamval met het of 't aan te duiden.

■ Dat is gebeurd door...
Kees van Wee - Hooglanderveen

Op blz. 82 van het aprilnummer komt in een artikel van twee woordenboek-redacteuren de volgende zin voor: ‘De selectie is door een computer gebeurd die...’ Het lijkt mij dat gebeurd hier niet op z'n plaats is. Met gebeuren (= ‘plaatsvinden, plaatshebben’) verwijzen we naar een bepaalde actie. In veel gevallen kunnen we dat ook doen met de lijdende vorm:

1	Het schilderen van de deuren gebeurt morgen.
1a	De deuren worden morgen geschilderd.

In beide gevallen geven we niet aan wie de actie uitvoert. Voegen we die informatie wél toe, dan is naar mijn mening gebeuren niet langer bruikbaar:

2	*Het schilderen van de deuren gebeurt morgen door een gespecialiseerd bedrijf.
2a	De deuren worden morgen geschilderd door een gespecialiseerd bedrijf.

Zin 2a kunnen we actief maken. Met zin 2 lukt dat niet:

3	*Het bedrijf gebeurt morgen het schilderen van de deuren.
3a	Het bedrijf schildert morgen de deuren.

Gebeuren heeft (ongeveer) dezelfde betekenis als plaatsvinden: Het vindt morgen plaats/Het gebeurt morgen. Zo gauw we deze zinnen aanvullen met informatie over de uitvoerder, ontstaan er echter foute zinnen: *Het vindt morgen plaats door Henk/*Het gebeurt morgen door Henk.

Al met al kom ik tot de conclusie dat je wél mag schrijven dat de selectie door een computer is uitgevoerd of gedaan maar níet dat die selectie door een computer is gebeurd.

■ Innige deelneming
J.F. van Mackelenbergh - Dilbeek, België

M.R.L.M. van Gool schrijft in het aprilnummer over clichématige, nietszeggende formuleringen in rouwterminologie, zoals gecondoleerd, met innige deelneming of met christelijke deelneming. Hij vraagt zich af of er geen korte, zinnige formulering denkbaar is die meer persoonlijke betrokkenheid uitdrukt.

Het probleem is dat elke andere vaste formulering na een zekere tijd ook weer een cliché wordt. Men kan geen stereotiepe uiting van medeleven formuleren die gepast is voor alle overlijdensgevallen. Elke uiting van medeleven vereist dat er ook écht een gevoel van medeleven mee tot uiting wordt gebracht. En dát gevoel is afhankelijk van wat die overledene voor je betekende.

Daarom is het bij schriftelijk condoleren het best om een brief(je) te schrijven waarin je je gevoelens echt weergeeft. En die hangen van zo veel verschillende factoren af: was de overledene een familielid, vriend(in), oude vriend(in), zakelijke relatie, goede buur, vroegere collega, heb je een band met de nabestaande(n) of niet, en noem zo maar verder op.

Bij het mondeling condoleren geldt hetzelfde. In dat geval is het natuurlijk mogelijk - als er bij een begrafenis of crematie een flinke rij condoleren den staat - dat er geen tijd is voor langdurende gevoelsuitingen. Toch is het ook dan belangrijk dat die paar woorden je eigen gevoelens weergeven.

■ Houdbaarheidsdatum tussen-n-regel
J. Verhoef - Amsterdam ZO

In alle commotie rond de nieuwe spellingregels heb ik één overweging gemist die me toch van belang lijkt, namelijk de houdbaarheid van het criterium voor de tussen-n in samenstellingen.

Hoewel voor mij het meervoud van ziekte ziekten is en ik bij ziektes gewoonlijk aan het goed-Amsterdamse enge siektes denk, ontgaat het mij toch niet dat steeds meer mensen steeds meer woorden van

[p. 151]

een meervoud op -s voorzien. In elke nieuwe druk van taalgidsen en woordenboeken zuilen, vrees ik, méér woorden voorkomen die naast een meervoud op -en er ook een op -s toegewezen krijgen, zodat er in samenstellingen met die woorden ook telkens weer tussen-ennen zullen moeten vervallen.

Een criterium dient behalve duidelijk ook ondubbelzinnig te zijn, en dat is hier niet het geval. De tussen-n-regel is gebaseerd op een criterium waarvan de houdbaarheidsdatum telkens weer snel verstreken zal blijken te zijn. Niet slim dus.

■ Limburgs verneukt
L. Engels - Munstergeleen

In zijn artikel ‘Utrechter’ in Onze Taal van april stelt C.A. Zaalberg terloops dat het ruig klinkt als men voor de gek houden vervangt door verneuken. Het ruige zal waarschijnlijk gelegen zijn in de seksuele betekenis die het verwante woord neuken kan hebben. Wie, zoals ondergetekende, een Zuidnederlands dialect spreekt, gebruikt het woord vernöke van jongs af aan in de betekenis ‘voor de gek houden, bedriegen’, zonder ruig te willen doen en zonder enige seksuele bijbetekenis. Het was en is gewoon een van de vele werkwoorden met een ö-klank, zoals böke (huilen), köke (boeren), stöke (opruien) en zöke (zoeken).

■ Spookrijder of niet?
Drs. L.C.P. Kanen - Veldhoven

Volgens mij vergist de heer Bartstra zich (aprilnummer blz. 85) als hij in de zin ‘Op de A12 komt u een spookrijder tegemoet’ zowel u als spookrijder als mogelijk onderwerp aanmerkt. Ik ervaar u in deze zin steeds als meewerkend/belanghebbend voorwerp. Dat heeft mijns inziens te maken met het woord komen, dat - als het letterlijk gebruikt wordt - altijd een beweging inhoudt van daar naar hier, in feite naar de aangesprokene toe. ‘Een spookrijder komt u tegemoet’ of ‘U komt een spookrijder tegemoet’ wil dus zeggen dat hij zich naar u toe beweegt; als men wil uitdrukken dat u zich naar hem toe beweegt - hetgeen in de hier bedoelde situatie natuurlijk ook waar is - zou de boodschap moeten luiden ‘Op de Al2 gaat u een spookrijder tegemoet’, omdat gaan een beweging van hier naar daar aanduidt; gaan is ‘weggaan’. Van dubbelzinnigheid zou er mijns inziens wel sprake zijn bij een ‘richtingloos’ werkwoord als rijden: ‘Op de A12 rijdt u een spookrijder tegemoet.’