Onze Taal. Jaargang 65

[p. 142]

Het proefschrift van... Kees van Noortwijk
Juridisch jargon

Mieke Zijlmans

In zijn dagelijkse werk maakt een jurist veelvuldig gebruik van wetteksten en eerder gedane rechterlijke uitspraken. Al die teksten en uitspraken zijn opgeslagen in databanken. Een zee van informatie, gezien het feit dat het complete wetboek erin opgenomen is en er jaarlijks zo'n duizend keer een uitspraak wordt gedaan.

Die juridische databanken blijken zelfs voor juristen moeilijk toegankelijk, omdat de zoeker de woorden waarmee de rechter zich heeft uitgedrukt letterlijk moet weten, dat wil zeggen, de precieze combinatie van steekwoorden of de juiste juridische termen moet kennen om de gezochte teksten te kunnen oproepen.

● Delict of vergrijp?

De zoektocht naar onderdelen van wetteksten en jurisprudentie in databestanden moet te vereenvoudigen zijn, meende jurist mr. dr. Kees van Noortwijk. Aan welke voorwaarden moet een computerprogramma voldoen opdat het snel relevante teksten kan opsporen, zo wilde hij weten. Van Noortwijk promoveerde op 17 november 1995 in Rotterdam op ‘Het woordgebruik meester’, het resultaat van zijn onderzoek.

Een voorbeeld van de problematiek waarmee Van Noortwijk zich heeft beziggehouden. Vraagt een jurist nu uit de jurisprudentie zaken op van de orde ‘onrechtmatig verkregen bewijs bij drugsdelicten’, dan krijgt hij een onafzienbare hoeveelheid gevallen, omdat zijn formulering niet specifiek genoeg is. Onrechtmatig komt in veel rechtbankuitspraken voor, evenals bewijs. Onrechtmatig verkrijgen gaat bovendien niet alleen op voor bewijs. En wanneer de rechter in plaats van delict vergrijp heeft gebruikt, komen die drugs ook nooit boven water.

De zoeker zou om voor zijn zaak relevante uitspraken te kunnen traceren dus zowel een reeks synoniemen als allerlei andere combinaties van woorden paraat moeten hebben. Dat is veel te omslachtig, concludeert Van Noortwijk. Daarom stelt hij een zoeksysteem voor waarin de computer vraagt om voorbeelden van gezochte documenten. Aan de hand van het woordgebruik in de voorbeelden zoekt het systeem in de woordenlijst teksten op die daar het meest op lijken. Wanneer de gebruiker dit zoeken kan sturen door aan te geven welke soort documenten wel en welke niet gewenst is, blijkt het resultaat van zo'n systeem uitstekend, meldt Van Noortwijk. De afdeling jurimetrie van de Rotterdamse universiteit werkt momenteel aan de voltooiing van een dergelijk programma.

● Woordfrequentie

Zo'n systeem van woordherkenning staat of valt volgens Van Noortwijk met de mate van inzicht in het woordgebruik op drie gebieden: de wetgeving, de rechterlijke uitspraken en het gewone geschreven Nederlands. Om de verschillen in kaart te brengen tussen die drie soorten woordgebruik, maakte de onderzoeker gebruik van drie woordenlijsten. Die voor algemeen Nederlands vervaardigde hij met behulp van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden. Eigenhandig stelde hij de woordenlijst voor wetgevingsteksten en rechterlijke uitspraken op. Zo'n lijst geeft een opsomming van alle gebruikte woorden in een aantal publikaties en meldt per woord hoe vaak het voorkomt. De volgorde van de woorden op de lijst wordt bepaald door het aantal keren dat ze voorkomen. Bovendien staat erop hoe elk woord verdeeld is over de geturfde teksten: staan alle omdats op één pagina, of komt dat woord zo'n beetje om de tien bladzijden voor.

Wat meteen opvalt als die drie lijsten naast elkaar liggen, is het enorme onderlinge verschil, zowel in het woordgebruik zelf als in het aantal keren dat woorden voorkomen. Bij de vijftig meest gebruikte woorden in de wetgeving vinden we artikel, lid en gemeente. Persoonlijke voornaamwoorden als hij komen nauwelijks voor; veeleer staat in een wettekst 22 keer minister. Onder de honderd meest gebruikte woorden in rechterlijke uitspraken registreert Van Noortwijk: beroep, cassatie, vordering en beschikking. Algemeen Nederlands ligt daarentegen meer in de orde van worden, kunnen, andere en goed.

Na het bekijken van het woordgebruik kan Van Noortwijk, wanneer hij een willekeurige tekst woord voor woord turft, statistisch aantonen om welke soort tekst het waarschijnlijk gaat. Zonder de tekst zelf te lezen, ziet hij aan het woordgebruik op de eerste bladzijden van Elsschots Kaas dat het zeker niet om een wettekst of een rechtbankuitspraak gaat. Deze kennis van het woordgebruik biedt Van Noortwijk een instrument voor het zoeksysteem dat momenteel wordt ontwikkeld. De computer zal vragen om een voorbeeld van wat de jurist zoekt. Die voert een standaardarrest in. De computer analyseert vervolgens alle woorden die daarin voorkomen, en kan dan aan de hand van de combinatie van onder andere woordgebruik, woordfrequentie en plaatsing in de tekst opsporen welk artikel in een wettekst of welke rechterlijke uitspraak precies wordt gezocht. Zo vinden de onderzoeksresultaten van Van Noortwijk een praktische toepassing.

C. van Noortwijk, Het woordgebruik meester. Lelystad, Koninklijke Vermande, 1995. ISBN 9054582618.