Onze Taal. Jaargang 65

[p. 98]

Duidelijk ontkennen en toch wat zeggen

Peter Zuijdgeest - taalvaardigheidstrainer, Delft

‘Het kan niet zo zijn dat niet..., ‘Er is niet gebleken dat niet...’, ‘Er kan geen enkel misverstand over bestaan dat...’ Politici, juristen en ambtenaren zeggen vooral hoe het niet is. Maar lezers zijn geneigd over niet heen te lezen. Bovendien lezen ze veel liever hoe het wél is. Journalisten weten beter hoe je ontkent en toch wat zegt.

De ‘nega-taal’ van de overheid beantwoordt aan een eenvoudige grammatica. De basisregel is: schrijf hoe het niet is. ‘De gemeente heeft in deze zaak een modderfiguur geslagen’ bijvoorbeeld, wordt: ‘De gemeente verdient in deze zaak geen schoonheidsprijs.’ Is de juiste invalshoek eenmaal gevonden, dan is het een kwestie van volhouden, van blijven schrijven hoe het ook verder níet is. De zin ‘In deze tijden van bezuinigingen moeten we eigenlijk ook de versnippering tegengaan’ wordt volgens dit procédé ‘In deze tijden dat de bomen niet meer tot de hemel groeien kan het toch niet zo zijn dat we niet ten principale iets doen aan de versnippering’.

Gevorderde schrijvers van nega-taal breiden hun repertoire nog uit met de dubbele ontkenning, die krachtig beweert hoe het wél is. De nega-taal bereikt een hoogtepunt van raadselachtigheid in de combinatie van een dubbele met de enkelvoudige ontkenning, de combinatie van hoe het heel

Veelgebruikte ontkennende zinsopeningen (waarna de ontkenningen zich opstapelen) ...en hoe die te verbeteren
- Er kan geen misverstand over bestaan dat... = Het is zonneklaar dat...
- Er is niet gebleken dat niet... = Het is de vraag of...
- Het kan niet zo zijn dat niet... = Het is vanzelfsprekend dat...

erg wel met hoe het niet is. ‘Van de Wal was vrijdagavond de laatste om te ontkennen dat persoonlijke ambities hem vreemd zijn.’

Wat maakt nega-taal zo gewild onder politici, juristen en ambtenaren? Ontkennend schrijven heeft een groot voordeel. Wie ontkennend schrijft, kan onmogelijk op een uitspraak worden betrapt. Zo'n schrijver zegt immers alleen maar hoe het niet is.

● Denkstap

Door al die ontkenningen maakt de lezer intussen overuren. Elke ontkenning vergt immers een extra denkstap. Kent u die mop van die jongens die naar Parijs gingen? Ze gingen niet. De moppentapper ligt krom van het lachen. Maar het drama dat zich in het hoofd van de toehoorder heeft voltrokken, kan model staan voor het proces dat zich daar afspeelt elke keer als een zin een ontkenning bevat. In dat hoofd zijn eerst Eiffeltoren en Arc d' Triomphe, accordeonmuziek, Catherine Deneuve, camembert en champagne opgeroepen. Toen het beeld compleet was, is het commando ‘wissen’ gevolgd. Niet alleen francofielen zijn geneigd dit commando te negeren en toch maar de beelden ‘Parijs’ op te slaan; iedereen heeft die neiging. Dat verschijnsel staat bekend als ‘over de ontkenning heen lezen’.

Leest een ontkennende zin al lastiger dan een bevestigende, een zin met meer dan één ontkenning veronderstelt ook nog eens rekenkundig talent. De lezer moet het niet, nooit, minder, behalve of tenzij als de noemers van een ongelijke breuk omzetten in gelijke getallen voordat hij aan de bewerking ‘ontkennen’ toe is.

Toch is al dat gepuzzel nog niet eens het ergste. Het ergste van alles is dat de lezer van nega-taal als dank voor zijn volharding en geduld slechts te weten komt hoe het niet is.

● Onthullend

Ontkenningen kunnen veel zeggen. Het goede voorbeeld komt van journalisten. Journalisten gebruiken ‘positieve’ werkwoorden om te ontkennen. Ze ontkennen daarmee duidelijker en informatiever dan wie ook. U herinnert zich Rodney King, de zwarte Amerikaan die door blanke politieagenten in elkaar werd geslagen? Toen een jury die agenten later vrijsprak, gaf de toenmalige president Bush - op verkiezingstournee - geen commentaar op dat oordeel. De Haagsche Courant schreef: Bush vermeed een uitspraak te doen. Dat was pas een onthullende ontkenning. Door te schrijven ‘vermeed een uitspraak’ en niet ‘zei niets’ maakte de

[p. 99]

krant duidelijk dat de gewiekste politicus Bush zich heel bewust verre van een uitspraak hield.

Journalisten zijn meesters in het positief ontkennen, maar als het moet, kunnen ook politici, juristen en ambtenaren dat. Politici verklaren bij voorkeur hoe ze tegenover van alles niet staan: niet afwijzend bijvoorbeeld, of niet negatief. Maar als het echt mis is, weten ook zij de positieve werkwoorden te vinden. Zoals die keer dat de toenmalige minister Maij-Weggen veertig minuten te laat in de Tweede Kamer kwam voor een debat. Toen zei Tweede-Kamervoorzitter Deetman, enigszins onwennig: ‘Laat ik het op een positieve manier zeggen. Wij vinden het jammer, wij betreuren het dat wij gedurende veertig minuten uw aanwezigheid hebben moeten ontberen.’

Positieve werkwoorden voorkomen dat de lezer over de ontkenning heen leest en informeren hem beter en vollediger.
- Nederland mag niet achterblijven bij de vernieuwing en expansie van veel andere landen.
- Nederland moet gelijke tred houden met de vernieuwing en expansie van veel andere landen.
- Besloten wordt verpaupering van de scholen niet toe te staan.
- Besloten wordt verpaupering van de scholen tegen te gaan.
- Van groot belang is dat geen situatie kan ontstaan waarbij de raad andere prioriteiten kan stellen.
- Van groot belang is dat een situatie wordt vermeden waarbij de raad andere prioriteiten kan stellen.
- Er is om de volgende redenen niet gekozen voor deze variant.
- Er is om de volgende redenen afgezien van deze variant.
- De veelbelovende architect won bij herhaling een prijsvraag, maar kreeg geen opdrachten.
- De veelbelovende architect won bij herhaling een prijsvraag, maar opdrachten bleven uit.

Vermijden, betreuren, ontberen, afzien van, bestrijden, gedogen, inbinden, nalaten, ontbreken, uitblijven, tegengaan, verzuimen, onze taal beschikt over een arsenaal aan ‘positieve’ werkwoorden, werkwoorden waar de ontkenning al in zit. Wie lezers werkelijk wil bereiken, gebruikt zulke werkwoorden als hij iets moet ontkennen. Om te beginnen voorkomt hij zo dat over zijn niet, noch, geen, allerminst of evenmin wordt heen gelezen. Maar het grootste voordeel is dat hij zijn lezer niet alleen maar informeert over hoe het níet is, maar ook iets zegt over hoe het wél is.

Dit artikel is een bewerking van het hoofdstuk ‘Ontkennen is niet niets’ uit het boek Begrijpelijk schrijven. BoekWerk, Groningen, 1995. 139 blz. f 19.50. ISBN 90 5402 073 3

Tips voor duidelijke taal

1	Vermijd ontkenningen; schrijf liever positief.
2	Kijk bij elke zin met een ontkenning of u niet hetzelfde kunt zeggen met een zin zonder ontkenning.
3	Staan er twee of meer ontkenningen in de zin, verdubbel dan uw ijver om de ontkenningen eruit te schrijven.
4	Is de ontkenning juist het belangrijkste in de zin, gebruik dan een werkwoord waar al een ontkenning ingebakken zit, zoals betreuren, vermijden, verzuimen, enzovoort.
5	Drukt alleen de ontkennende zin precies uit wat u wilt zeggen, schroom dan niet de ontkenning te laten staan.