Onze Taal. Jaargang 65

[p. 90]

De Taalgrens
PCUdB

Toch wel [slot]

Het was, meen ik, in het midden van de jaren zestig. Corry Brokken bezong een messenwerper, een zekere Iwan, en zijn vrouwelijk doelwit. Deze dame had een geheime passie voor Iwan. Ze placht onhoorbaar voor zich uit te fluisteren: ‘Iwan, ik kan je niet missen, maar hopelijk mis jíj me wél.’ Over dit wel gaat het deze keer niet: het tegenstellende wel is al uitgebreid behandeld, in nummer 12 (1994) en 7/8 (1995). Maar dan. Een strofe later: ‘Maar na jaren werd het haar te machtig, en vertelde zij het maar. Iwan vond dat eigenlijk wel prachtig, en werd snel verliefd op haar.’ Eigenlijk wel prachtig. Maar, eigenlijk en wel worden ons in deze twee regels zomaar cadeau gedaan. (We hebben het hier weliswaar niet over maar, maar tussen haakjes zij vermeld dat we hier een ik-verklaphet-maar-maar aantreffen.) Toch klopt er iets niet. Iwan kan het eigenlijk allemaal wel leuk, allemaal wel aardig, allemaal wel vleiend vinden, maar eigenlijk niet allemaal wel prachtig. Waarom niet? We hebben hier te maken met een laten-we-nietoverdrijven-wel. Een positief oordeel wordt lichtelijk gerelativeerd. Neem de volgende dialoog:

1	Vraag: Heb je zin in een kopje koffie?
2	Antwoord: Dat lijkt me wel lekker.

Wel relativeert het positieve lekker, maar niet zo sterk dat het antwoord onbeleefd wordt. (Tamelijk of een beetje lekker zou wel als een belediging kunnen worden opgevat, of als een poging om grappig te zijn ten koste van de invitant.)

Het laten-we-niet-overdrijven-wel laat niet toe dat er een negatief, of te positief oordeel wordt gerelativeerd. Het is zo bescheiden dat het ook nergens overaccentuering teweegbrengt. U zult niet gauw zeggen

3	Het is wel schitterend weer of
4	Het is wel een gore bende hier,

zonder speciale klemtonen te leggen.

Natuurlijk kunt u heel goed zeggen

3a	Het is wel schítterend weer

of sterker nog

3b	Het is wél schítterend weer

en zo kunt u ook zeggen

4a	Het is wél een góre bénde hier.

Maar dat is iets heel anders, dit is het zeg-dat-wél-wel, dat een uitgesproken of onuitgesproken positief of negatief oordeel van de gesprekspartner wil bevestigen en zo nodig versterken.

● Wel gek

Alweer in het midden van de jaren zestig, denk ik, ontstond in trendgevoelige kringen de neiging om het woord gek van een positieve connotatie te voorzien: gek werd ook ‘ongewoon’, ‘origineel’. Maar alleen de hele hippen konden dit gek in die betekenis over hun lippen krijgen: ik vind jou een gekke griet kon alleen als compliment worden opgevat als het kwam uit de mond van iemand wiens alternativiteit als een paal boven water stond. Voorzichtiger taalgebruikers zeiden - en zeggen nog - dat iets te gek of té gék is, of drukten zich uit in de trant van

5	In die boetiek kun je wel gekke truitjes krijgen.

Onderaccentuatie van wel en van gekke maakt dat alleen het laten-we-nietoverdrijven-wel gebruikt kan zijn. En zo weet de luisteraar dat gek positief moet worden opgevat.

We nemen aan dat ook in Iwan vond dat eigenlijk wel prachtig het laten-we-niet-overdrijven-wel gebruikt is. Dan heeft dat als effect dat prachtig devalueert tot iets wat niet meer dan ‘mooi’ of ‘leuk’ betekent. (Voor de goede orde: in het lied wordt prachtig met een sterk accent op de eerste lettergreep gezongen, maar dat komt misschien door melodiedwang. Als er ook práchtig (met klemtoon) bedoeld is, dan is wel een je-weet-wel-wel: knipoog naar de luisteraar, ‘zo gaan die dingen nu eenmaal’. Om de een of andere reden houd ik het liever op een laten-we-niet-overdrijven-wel.)

● Betekenisverdraaiend wel

Hier stuiten we op een verschijnsel dat ik al in een eerdere aflevering heb geconstateerd: het woordje wel kan de betekenis van woorden in zijn buurt vervormen, verdraaien. Te zijner tijd hoop ik aan te tonen dat dit niet specifiek voor wel geldt. Bijna alle kleine woordjes hebben een soort viruskarakter. Maar nogmaals, laat dat stof voor latere overpeinzing zijn.

Het relativerende wel vinden we heel vaak in combinatie met het werkwoord willen, of met zin hebben in of iets dergelijks. Ik heb wel zin in een kopje koffie geeft aan dat er sprake is van gematigd enthousiasme (maar niet zo sterk gematigd dat dit een domper op welke vreugde dan ook zet). Heel curieus is het effect van wel in uitnodigende vragen:

6	Heb je wel zin in een ritje naar de zee?

Waarom wordt wel toegevoegd? Misschien acht de vraagsteller het enthousiasme van de gespreksgenoot bij voorbaat gematigd. Dan is er sprake van beleefdheid: de vrager wil de ander niet tot te grote geestdrift verplichten. Hier, zoals in andere gevallen, leidt accentuering natuurlijk tot de realisering van een heel ander wel. Het kun-je-wel-wel vinden we in

6a	Héb je wel zin in een ritje naar de zee?
	en
6b	Heb je wel zín in een ritje naar de zee?

[p. 91]

6a en 6b kunnen worden geïnterpreteerd als ‘je doet wel alsof je zin hebt, maar is dat ook echt zo, doe je dat niet alleen om iemand anders een plezier te doen?’

Rechttoe-rechtaan tegenstellend wel treffen we aan in de zin

6c	Heb je wél zin in een ritje naar de zee?

die kan inhouden dat de ander een voorafgaande uitnodiging heeft afgeslagen.

● Beleefdheid

Het woord beleefdheid is al enkele malen gevallen in verband met wel. Vrijwel puur beleefdheid, maar dan gecanoniseerd, is wel in het gaat wel. We zouden het kunnen beschouwen als een kloon van het laten-we-niet-overdrij ven-wel. Maar het gaat wel klinkt veel negatiever dan bijvoorbeeld het gaat wel goed. Omdat het gaat wel gecanoniseerde beleefdheid is, kan het effect bijna onbeleefd aandoen. Iemand die op de vraag Hoe gaat het met je? het antwoord geeft Het gaat wel, kan net zo goed zeggen Het gaat slecht, maar ik weet dat het niet netjes is om dat te zeggen.

Versterkend, tegenstellend, geruststellend, verzwakkend wel: het bestaat allemaal. En er is helaas nog meer. Zeg dat wel en je weet wel zijn slechts heel terloops ter sprake gekomen. Er lijkt wel geen einde aan te komen: ‘Heb je wel gehoord van de Zilvervloot?’, ‘Doe wel en zie niet om’.