Onze Taal. Jaargang 65

(1996)– [tijdschrift] Onze Taal– rechtenstatus

[Nummer 4]

Zin en onzin van leesbaarheidsformules

Peter Burger en Jaap de Jong

De leesbaarheidsformule van Flesch. Daarmee kon je toch twintig jaar geleden al het leesgemak van een artikel of rapport voorspellen? De formule is het troetelkindje van menige schrijfvaardigheidstrainer: ‘Eindelijk een modern meetinstrument!’ Taalbeheersers en taalkundigen van naam hebben in diverse studies de onbruikbaarheid en onbetrouwbaarheid aangetoond. Toch wint de formule momenteel weer aan populariteit, onder meer als onderdeel van automatische stijlcontroles.

De Amerikaanse oorlogsindustrie heeft een onverwachte verdienste gehad voor de taalkunde. Het Pentagon eiste dat al het materieel voldoende gedocumenteerd werd. Voor elk stuk oorlogstuig; van het eenvoudigste handwapen tot de grootste bommenwerper, moesten handleidingen geschreven worden. En die hoeveelheid begeleidende tekst is in de loop der jaren schrikbarend toegenomen: van een indrukwekkende stapel papier van 1800 bladzijden voor een Cougar-vliegtuig uit 1950 tot 1 miljoen bladzijden voor een B-1 uit 1984. Deze goudmijn voor technisch schrijvers vormde een probleem voor de opdrachtgevers. Hoe konden ze op een niet al te tijdrovende manier de kwaliteit van de handleidingen controleren? Met andere woorden: zou het niet handig zijn als de ‘leesbaarheid’ van een tekst objectief (en snel) gemeten kon worden, net als lichaamstemperatuur of luchtvochtigheid? Met hetzelfde instrumentarium zou bijvoorbeeld ook de moeilijkheid van schoolboeken achterhaald kunnen worden. Zo hebben taalkundigen sinds de jaren twintig gezocht naar ‘leesbaarheidsformules’.

Illustratie: Frank Dam

● Is leesbaarheid meetbaar?

Hoe gingen zij te werk? Eerst werd de leesbaarheid van een aantal tekstfragmenten bepaald door een groep proefpersonen daarover een leestest af te nemen. Vervolgens analyseerde men de teksten op alle mogelijke eigenschappen die van invloed zouden kunnen zijn op de leesbaarheid, Dit waren eigenschappen zoals het aantal voorzetselgroepen, de percentages ‘gemakkelijke’ en ‘moeilijke’ woorden en de gemiddelde zinslengte. Daarna werd statistisch onderzocht in hoeverre deze eigenschappen inderdaad effect hadden op de verschillen in leesbaarheid tussen twee teksten. En met een volgende statistische bewerking ging men ten slotte na tot op welke hoogte de eigenschappen aanwezig moesten of mochten zijn om een tekst leesbaar te kunnen noemen voor lezers met een bepaald scholingsniveau.

Er zijn tientallen verschillende leesbaarheidsformules ontwikkeld. De uitgebreidste meten tientallen teksteigenschappen, maar zijn daardoor zo omslachtig dat ze nooit op grote schaal zijn toegepast. Het zoeken was naar een formule die met zo min mogelijk telwerk kon voorspellen hoe geschikt een tekst was voor een bepaalde groep lezers.

Velen dachten deze toverspreuk gevonden te hebben toen ze kennismaakten met de beroemde leesbaarheidsformule van de Amerikaanse schrijfadviseur Rudolf Flesch. In zijn bestseller The art of readable writing (1949) presenteerde Flesch met veel flair zijn klassieke formule, waarin het aantal te meten eigenschappen was teruggebracht tot twee. Twee kenmerken maar? Ja, twee. Te weten woordlengte en zinslengte. En andere formules met meer variabelen bleken geen betere voorspellers van de leesbaarheid te zijn.

De formule van Flesch:
leesgemak = 206,84 - (0,85 × woordlengte) - (1,02 × zinslengte)

● Toepassing

Wat moet u doen om de formule van Flesch toe te passen? Neem een tekstfragment van honderd woorden. Tel van dat fragment het aantal lettergrepen (= woordlengte), en tel het gemiddelde aantal woorden per zin (= zinslengte). Vul deze gegevens in de formule in, en de score tussen 0 en 100 voorspelt welk publiek (met welk opleidingsniveau) de tekst met gemak zal lezen.

Voor het Nederlands heeft de landbouwsocioloog ir. W.H. Douma deze formule uit de losse pols aangepast door van enkele constanten 10% af te trekken. Zijn overweging was dat het Engels minder woorden nodig heeft dan het Nederlands. Ook tellen Nederlandse woorden gemiddeld meer lettergrepen. Maar is Engels wel exact 10% bondiger dan Nederlands? Als rechtvaardiging verwees Douma alleen naar de toenmalige redacteur van Het Beste, die bij het opnemen van vertaalde artikelen uit het moederblad Reader's Digest rekening hield met een uitbreiding van tien procent. (Terzijde: de huidige eindredacteur van Het Beste, Albert Steiner, vertelde ons dat de redactie tegenwoordig slechts vijf procent incalculeert. Is het Nederlands compacter geworden? Of zijn beide getallen slechts ruwe schattingen? Hoe dan ook, de precisie van de formule is hierdoor wel enigszins dubieus.)

De Flesch-Doumaformule luidt:

leesgemak = 206,84 - (0,77 × woordlengte) - (0,93 × zinslengte)

Leesbaarheid	Waardering	Opleidingsniveau
Tabel voor de Flesch-Doumaformule
00-30	zeer moeilijk	academici
30-50	moeilijk	studenten
50-60	tamelijk moeilijk	hoger middelbaar onderwijs
60-70	standaard	lager middelbaar onderwijs
70-80	tamelijk gemakkelijk	groep 8 basisschool
80-90	gemakkelijk	groep 7 basisschool
90-100	zeer gemakkelijk	groep 6 basisschool

NRC Handelsblad gecontroleerd

Wat blijkt als stijl- en spellingcontroleprogramma Grammatik 6 een viertal voorpagina's van NRC Handelsblad controleert? Wanneer het programma op ‘Zeer Strikt’ wordt ingesteld, signaleert het zes zinnen met voorzetselstapels. Een voorbeeld van zo'n overladen zin: ‘Movdajev heeft zijn hoofdkwartier in het gebouw van het openbaar ministerie en het bijbehorende huis van bewaring in dit verder modderige plaatsje aan de voet van de Kaukasus.’ En van 98 zinnen constateert Grammatik dat ze meer dan 25 woorden bevatten. Volgens de uitvoerder van de test, NRC-redacteur Wim Köhler, mankeert de helft van die zinnen niets, maar had de rest inderdaad beter gesplitst kunnen worden.
Negenmaal waarschuwt Grammatik dat van de laatste tien zinnen die het leest er vier in de lijdende vorm staan. Köhier acht ze inderdaad overbodig. Ook treft Grammatik op de voorpagina's veel overtollige woorden en omslachtige formuleringen aan. Kritiek is er op: overigens, zoals door middel van, met name (vijfmaal), zo mogelijk, als gevolg van, ten behoeve van, met betrekking tot en op het gebied van. Verder wijst het controleprogramma nog enkele spelfouten aan.
Dat NRC Handelsblad voorlopig nog niet op automatische tekstcontrole overstapt, heeft alles te maken met de vele keren dat vals alarm gegeven wordt. Zo signaleert Grammatik verouderd taalgebruik in de zin ‘om de Betuwelijn voor 1,5 miljard gulden privaat te financieren’. Het vat privaat op als zelfstandig naamwoord en stelt voor om ‘de Betuwelijn toilet te financieren.’ Zulke missers maken het werken met Grammatik tot een beproeving.
(Wim Köhler, NRC Handelsblad, 9-2-1995)

De formules hebben vooral in Amerika grote invloed gehad: Flesch lichtte ook schoolboeken door en adviseerde redacties van tijdschriften en kranten. Amerikaanse fabrikanten zijn in gebreke gesteld nadat in rechtszaken met behulp van leesbaarheidsformules werd ‘aangetoond’ dat hun handleidingen te ingewikkeld waren. In Massachusetts is in 1985 zelfs bepaald dat verzekeringscontracten een uitslag van minimaal 50 moeten hebben op de schaal van Flesch (dat wil zeggen: leesbaar moeten zijn voor mensen die niet meer dan hoger middelbaar onderwijs hebben gevolgd).

In Nederland is de waardering nooit zo groot geweest, al hebben veel docenten hun cursisten met behulp van deze eenvoudige rekensommen op eigenaardigheden in hun schrijfstijl gewezen. Uiteindelijk hebben noch de Nederlandse, noch de Amerikaanse versies de toets der kritiek kunnen doorstaan.

● Alleen diagnose

Wat hebben Nederlandse schrijvers nu aan leesbaarheidsformules? Niet veel, volgens ons.

1	De voorspellingen zijn niet erg betrouwbaar. Zo is het maar de vraag of formules die zijn ontwikkeld voor een bepaalde groep teksten, bijvoorbeeld technische documentatie of leerboeken, automatisch ook gelden voor andere soorten teksten. Bovendien negeren de formules de inhoud en structuur van de tekst. Daardoor zal een chaotische tekst over een zeer ingewikkeld onderwerp, die echter wel bestaat uit korte zinnen en korte woorden, toch goed scoren op de leesbaarheidsschaal.
2	De formules geven een zeer algemene indruk van de ‘leesbaarheid’; ze stellen alleen vast of de tekst geschikt is voor een bepaald scholingsniveau. Maar ze meten bijvoorbeeld niet of de inhoud aansluit bij de kennis van het publiek, en of de tekst wel helder is opgebouwd en beantwoordt aan het doel waarvoor hij geschreven is.
3	De formules zijn niet geschikt als handleiding voor het schrijven van beter leesbare teksten. Het helpt nauwelijks om de tekst bij te stellen door bijvoorbeeld de lange zinnen korter te maken, of door lange woorden te vervangen door korte.

Een leesbaarheidsformule is, kortom, op zijn best een niet al te betrouw-

baar diagnose-instrument. Daarnaast kost al dat tellen tijd en is het resultaat geen recept om de tekst te verbeteren. En toch...

● Automatische stijlcontrole

En toch lijken de leesbaarheidsformules ook in Nederland weer in de belangstelling te komen. Dankzij de computer. Het nadeel van complexere leesbaarheidsformules was dat ze zoveel turf- en rekenwerk vroegen. Dat nadeel valt weg als de computer het tellen voor zijn rekening neemt. Met de introductie van automatische tekstcontrole zijn leesbaarheidsformules een tweede leven begonnen.

WordPerfect heeft het eerste Nederlandse stijlcontroleprogramma uitgebracht dat ook eenvoudige zinnen kan ontleden: Grammatik 6 (als onderdeel van WordPerfect 6.1 voor Windows). Deze schrijfhulp spoort veel d/t-fouten op en geeft bovendien allerlei stilistische aanwijzingen. Is de gemiddelde zinslengte niet te groot? Wordt een bepaald woord niet te vaak achter elkaar gebruikt? Staan er niet te veel zinnen in de lijdende vorm?

Dat klinkt goed, maar de prestaties blijven achter bij de beloften:

1	Het stijlcontroleprogramma ontdekt slechts een deel van de fouten of problemen (‘het alarm gaat niet af’).
2	Het programma signaleert veel fouten die helemaal niet gemaakt zijn (‘loos alarm’).

Deze onvoorspelbaarheid kan een gebruiker gemakkelijk in verwarring brengen. Zo laat Carel Jansen zien in Rekenen met taal (1995) dat het stijlprogramma wel spelfout 1, maar niet fout 2 herkent:

1	Wordt jij voetballer?
2	Word je broer voetballer?

De onderliggende ontleedmachinerie is blijkbaar soms wel, maar soms ook niet in staat om te herkennen wat het onderwerp is van de gegeven vraagzin. En de gebruiker die doorheeft hoe dit komt (je wordt gevolgd door een zelfstandig naamwoord broer), heeft zo'n stijlprogramma helemaal niet nodig.

Een meevaller is dat men het programma naar eigen behoefte kan in-

•
De Flesch-formule komt in verschillende programma's bij dezelfde teksten soms tot verschillende scores.
•

stellen. De gebruiker kiest uit acht mogelijkheden: alleen een spellingcontrole aangevuld met een controle van interpunctie en hoofdletters (Spelling Plus), of Snel Nakijken, Zeer Strikt, Zeer Strikt voor België, Zakelijk, Persoonlijk, Technisch/Wetenschappelijk en Commercieel.

Daarnaast kan de gebruiker zelf kiezen welke van de tachtig soorten fouten in de controle betrokken moeten worden. In een wetenschappelijke tekst zijn bijvoorbeeld lijdende vormen minder bezwaarlijk (daarin kunt u deze mogelijkheid dus uitzetten), terwijl schrijvers van voorlichtingsteksten er voorzichtig mee moeten zijn (aan laten staan, dus).

Er zijn nog wel twee tegenvallers. Ten eerste is de gekozen leesbaarheidsformule in het Nederlandse programma de bekritiseerde formule van Flesch, die in 1948 voor de Engelse taal is ontwikkeld en niet aan het Nederlands is aangepast.

Een tweede tegenvaller: uit recent onderzoek van Matthew Sydes en James Hartley is gebleken dat de Flesch-formule in verschillende programma's (Grammatik 5, Word for Windows 6) bij dezelfde teksten soms tot verschillende leesbaarheidsscores komt. De formule werkt in het ene programma dus anders dan in het andere! Wat blijkt uit een studie getiteld ‘A thorn in the Flesch: observations on the unreliability of computer-based readability formulae’? Bijvoorbeeld dit: de formule in Word 6 vat een puntkomma op als een punt en in Grammatik 5 niet. Hierdoor valt de score van de zinslengte en dus van de uiteindelijke leesbaarheid anders uit. Word 6 vindt daarom een bepaalde tekst een stuk gemakkelijker dan Grammatik 5. Vooral bij moeilijke teksten levert dit pijnlijk grote verschillen op: de absolute betrouwbaarheid van het oordeel is dus zeer gering. Wel kunt u, als u telkens hetzelfde programma gebruikt, een zekere relatieve betrouwbaarheid verwachten.

Moeten we de automatische stijlcontroleur, inclusief de leesbaarheidsformules, dan maar helemaal negeren? Zolang u zich bewust blijft van de beperkingen van deze programma's en formules, is het handig dat ze u snel wijzen op een aantal van uw stijleigenaardigheden, zoals een opmerkelijk groot aantal lijdende vormen, lange zinnen, ambtelijke of juist informele woorden. Vaar echter niet blind op de meldingen van het programma. Vertrouw meer op uw eigen kennis van de tekstsoort en het publiek (bijvoorbeeld ‘In deze formele tekst voor dit publiek kan de lijdende vorm een bruikbaar middel zijn’) en op het oordeel van andere lezers. De menselijke stijlcontrole is nog onovertroffen.

Hoe leesbaar is Onze Taal?

Om eens na te gaan welk ‘leesgemak’ wij u bieden, hebben we de Flesch-Doumaformule toegepast op enkele artikelen die onlangs in Onze Taal verschenen. We onderzochten een aantal afleveringen van de rubrieken Vraag en antwoord, Taalcuriosa, Het proefschrift van..., Woordenboek van de poëzie en InZicht, en daarnaast twee tamelijk ‘zware’ artikelen: één over dubbele ontkenningen en één over ‘negatieve omgevingen’. In onze ogen vormen die stukken bij elkaar een - wat de ‘moeilijkheidsgraad’ betreft - representatieve keuze uit het blad.
De gemiddelde uitkomst van deze artikelen is 57,06, wat neerkomt op ‘tamelijk moeilijk’, oftewel het niveau van het hoger middelbaar onderwijs. Uitschieters zijn ‘Woordenboek van de poëzie’ (gemiddeld 66,54, dus ‘standaard’: lager middelbaar onderwijs) en de twee ‘zware’ stukken (gemiddeld 45,40: ‘moeilijk’, op het niveau van ‘studenten’).
Het lijkt een beetje verontrustend, een gemiddelde score van 57,06, maar dat valt ook wel weer mee. Uit de lezersenquête van vorig jaar is gebleken dat 77,4% van de Onze-Taallezers een opleiding heeft op hbo- of universitair niveau. Tegen die achtergrond is een gemiddelde moeilijkheidsgraad van ‘hoger middelbaar onderwijs’ niet te hoog. En verder moet de formule natuurlijk ook weer niet al te serieus genomen worden...

Vorige Volgende