Onze Taal. Jaargang 65

Woord en beeld
De taal van het Journaal

Henny Stoel - nieuwspresentator en -redacteur NOS-Journaal

CONGRES
‘Als u begrijpt wat ik bedoel’
Het NOS-Journaal moet voor zo veel mogelijk mensen begrijpelijk zijn. Er wordt daarom spreektaal gebruikt, waarbij het niet in de eerste plaats gaat om origineel proza met fraaie beeldspraak. Maar de taal van het Journaal is vóór alles taal in woord en beeld.

Wie de televisie aanzet, doet dat om iets te zien. Wie alleen wil luisteren, heeft de radio, en voor lezers is er de krant of het boek. Het gaat bij de televisie dus vooral om beeld, en de rest is daaraan ondergeschikt. Ikzelf ben ook onderdeel van de dominantie van dat beeld. U moest eens weten waar het in de huiskamer over gaat als ik iets opvallends aan heb - dan luistert er aan het begin van het Journaal even niemand meer. Want men kijkt eerst en dan luistert men pas. Eerst zien, dan horen. En soms ook: eerst zien, dan pas geloven of begrijpen. We kunnen maanden vertellen dat er etnische zuiveringen in het voormalige Joegoslavië aan de gang zijn, maar pas als we het zien, weten we wat dit betekent.

● Spreektaal

De taal van het Journaal is dus taal in woord en beeld. Die dient om de kijker te laten zien en horen wat er in Nederland en de rest van de wereld gebeurt. Wij moeten ervoor zorgen dat die kijker het ook begrijpt. Wij voldoen anders niet aan onze opdracht, die luidt (ik citeer uit een door de NOS-Programmaraad geformuleerd uitgangspunt): ‘De nieuwsvoorziening van het Journaal dient op een zo toegankelijk en attractief mogelijke manier te geschieden, waardoor een zo groot mogelijk publiek kan worden bereikt.’

[p. 63]

Het Journaal is er voor zo veel mogelijk mensen die het Jeugdjournaal zijn ontgroeid. Het mag hoger geschoolden niet afstoten door te simpel te formuleren, en het mag lager geschoolden niet van zich vervreemden door te veel voorkennis te veronderstellen. Iedereen die wil en oplet, moet het gevoel hebben goed geïnformeerd te worden.

Hoe doen we dat dan met ons taalgebruik? Onder elkaar noemen we de taal van het Journaal spreektaal. ‘Je moet spreektaal schrijven’, zeggen we tegen elke nieuwe redacteur. ‘Stel je voor dat je je verhaal aan iemand vertelt (vader, moeder, vriend of vriendin) die het verhaal nog niet kent. Gebruik bijvoorbeeld geen onbegrijpelijk vakjargon.’ Onbegrijpelijk is: ‘De sociale partners hadden het vandaag in het tripartiete overleg over de arbeidsinkomensquote en het flankerend beleid.’

We vermijden moeilijke woorden; we zeggen driepartijenoverleg en we noemen ze er even bij. We houden er ook rekening mee dat de kijker het maar één keer te zien en te horen krijgt. Hij kan het niet even teruglezen als hij het niet begrijpt. Dus proberen we lange zinnen met te veel informatie te vermijden, en kijken we uit met samengestelde zinnen.

De minister van Economische Zaken, die in het verleden al meermalen heeft geprobeerd Fokker te redden door er telkens weer miljoenen in te pompen, maar keer op keer moest constateren dat de overheidssteun niet het gewenste effect sorteerde, heeft er bij de bedrijfsleiding van DASA, het Duitse moederbedrijf dat Fokker in 1992 heeft overgenomen, op aangedrongen voor het eind van het jaar - wanneer Fokker nieuwe kredieten nodig heeft - in overleg met de vakbonden met een sluitend reddingsplan te komen.

Henny Stoel: Spreekwoorden vermijden we, maar clichés niet.
foto: Bart Versteeg

Dat is een formulering voor een artikel en niet voor de televisie. Ook terugverwijzingen kunnen weinig verhelderend zijn.

Finnen, Russen, Noren en Zweden zijn in Moskou besprekingen begonnen over de nucleaire schoonmaak van de Noordelijke IJszee in de komende 15 jaar, een tempo dat door eerstgenoemden eigenlijk te traag wordt gevonden. Maar ze stonden alleen tegenover de andere drie.

● Volle clichébak

Wat u ziet en hoort, moet u in één keer kunnen begrijpen. Daarom zoeken we het niet in deftig, formeel of oorspronkelijk proza, niet in fraaie beschrijvingen of beeldspraak, maar in klare, heldere taal. We zeggen niet dat ‘de rode haan victorie heeft gekraaid’ in Roodeschool, maar gewoon dat er ‘een felle uitslaande brand heeft gewoed’, die iets ‘in de as heeft gelegd’. We zeggen ook niet dat ‘de ochtendstond’ op de Effectenbeurs ‘goud in de mond had’ omdat de effectenkoersen stegen. Dan moeten te veel mensen eerst bedenken wat dat spreekwoord ook alweer betekende. We zeggen gewoon dat de aandelen Philips 's morgens flink zijn gestegen op de beurs, zoals ze ook altijd kelderen, want dat doen aandelenkoersen ook. Spreekwoorden vermijden we, maar van clichés zijn we niet vies, want heel veel mensen kennen die. Daarmee maak je snel iets duidelijk. Bedrijven raken bij ons ‘in de rode cijfers’ en banen ‘staan op de tocht’, zodat het bij CAO-onderhandelingen om ‘buigen of barsten’ gaat. Als een ontploffing levens heeft geëist, rijden de ziekenauto's ‘af en aan’ en raken de ziekenhuizen ‘overvol’. Bij het crisiscentrum staat de telefoon ‘roodgloeiend’ en ‘de oorzaak is nog niet bekend, maar er wordt een onderzoek ingesteld’. En de schade ‘loopt altijd in de miljoenen’, want voor minder doen we het niet.

Zo kan ik nog wel even doorgaan, want we signaleren het zelf ook en brengen het onder in de clichébak in de redactiecomputer, tot lering ende vermaak. Mooi? Nee, dat niet. Origineel? Nee, ook niet. Maar wel duidelijk en begrijpelijk, en daar gaat het in de eerste plaats om.

CONGRES
‘Als u begrijpt wat ik bedoel’

● ‘De zwaarste gewonden’

Bekommert de Journaalredactie zich dan niet om oorspronkelijk en goed taalgebruik en malen we niet om fouten? Wordt alles uitsluitend afgemeten aan begrijpelijkheid ten behoeve van de informatieoverdracht? Nee, dat is niet zo. Als u tekst met fouten in beeld ziet, is dat niet goed. Maar dan hebben we het eigenlijk over schrijffouten. Verder proberen we ook in de spreektaal goed Nederlands te gebruiken. We proberen fouten te vermijden en signaleren zelf wanneer dat niet is gelukt. Zo schreef een collega bij lawines in Turkije: ‘Verwacht wordt dat het aantal slachtoffers nog stijgt als de hulpverleners het rampgebied bereiken. De zwaarste gewonden werden per helikopter afgevoerd.’

Maar we maken ook grammaticale fouten, vooral in meervoud en enkelvoud. Ik noem een aantal oorzaken voor die fouten. Er wordt bij het Journaal over het algemeen onder hoge tijdsdruk gewerkt. Er worden veel Journaals gemaakt en het laatste nieuws moet bij voorkeur in de eerstvolgende uitzending mee. Redacteuren en verslaggevers schrijven vaak in grote haast en soms worden tek-

[p. 64]

sten zelfs rechtstreeks gesproken in de uitzending, dus niet uitgeschreven, laat staan door een eindredacteur of presentator nog eens nagekeken. Bij die druk en het gebruik van spreektaal vervallen we in de fouten die bij ieder van ons het taalgebruik zijn binnengeslopen. Bovendien is de kennis van de Nederlandse taal van de doorsnee Journaalredacteur een afspiegeling van de taalkennis die in het onderwijs tot op hbo- en academisch niveau wordt bijgebracht. Hij is niet slechter maar ook niet beter in taal dan anderen van dat niveau.

● Beeldtaal

Maar doorslaggevend is, denk ik, dat het bezig zijn met tekst maar een deel van ons werk is, en niet eens het grootste deel. Wij hebben het veel drukker met beeld en hoe we onze informatie moeten visualiseren. Natuurlijk is er ook eenvoudig nieuws, dat gemakkelijk in beeld te brengen is. Een bericht met een fotootje van prinses Margriet met de tekst dat zij jarig is en haar verjaardag in huiselijke kring viert, dat is gauw gemaakt, al vieren wij onze verjaardag meestal gewoon thuis. Branden, ongelukken, overstromingen en aardbevingen vergen wel hoogstandjes van produktionele organisatie, maar laten zich toch gemakkelijk visualiseren.

Maar bij veel politiek en economisch nieuws spreekt het beeld niet voor zich. Besluitvorming in regering en parlement vergt meer dan alleen de mensen laten zien die zich ermee bezighouden. Aparte interviews zijn een middel, maar ook zul je de inhoud moeten visualiseren. Dagelijks de cijfers voorlezen van de effectenhandel onder het beeld van de beursvloer is geen toonbeeld van creativiteit en visueel ook niet informatief. Daarom doen we het om 10 uur zo. Hier kunt u in één oogopslag de ontwikkeling van vijf dagen zien.

Het beste voorbeeld van ingewikkelde politieke en militaire informatie is natuurlijk het tragische conflict dat nu al jaren woedt tussen de volken van het voormalige Joegoslavië. Een tekst hierover zonder landkaartjes en bewegende beelden is vaak totaal niet na te vertellen. Maar het zou me niet verbazen als velen het ook mét kaarten niet meer kunnen volgen. En eigenlijk ís het ook onbegrijpelijk - en dat bedoel ik dan emotioneel. Mensen vinden het onbegrijpelijk wat daar gebeurt en staan daarom ook niet open voor dit soort informatie. Het woord schiet tekort. En dan is er bij ons nog het beeld, bijvoorbeeld van de aanslag in augustus op de markt van Sarajevo.

Dit is een voorbeeld van audiovisuele informatieoverdracht waarbij de taal ondergeschikt is aan het beeld. Het is een beeld dat onmiddellijk over de hele wereld wordt begrepen en reacties teweegbrengt.

We maken veel taalfouten, en u mag ons daarin kritisch blijven volgen. Maar u moet ons uiteindelijk beoordelen op de taal van het Journaal, die een taal van woord en beeld is en die u vooral het nieuws wil brengen en laten begrijpen.