Onze Taal. Jaargang 65

[p. 10]

Nieuwe regels tussen-n onhanteerbaar

Liesbeth Koenen en Rik Smits

Johan Van Hoorde, projectleider Spelling van de Nederlandse Taalunie, reageerde in het vorige nummer op het redactionele bericht ‘Nieuwe spelling maakt veel los’, dat verscheen in Onze Taal van november. Dat bericht bevat een citaat uit een artikel van Liesbeth Koenen en Rik Smits over de nieuwe spelling (NRC Handelsblad, 7 oktober). In zijn reactie bestreed Van Hoorde de stelling van Koenen en Smits dat, als het om de tussenklank -e(n)- gaat, de Taalunie-ministers op 24 oktober moeiteloos hun handtekening zetten onder een niet door hen besloten of opgedragen regeling. Hieronder het weerwoord van Koenen en Smits.

Het gaat om veel meer dan de heer Van Hoorde in zijn reactie voorgeeft. Bovendien is de werking van de regel voor de tussen-e(n) inderdaad aanzienlijk veranderd, terwijl de ministers vroegen om een herformulering met dezelfde uitkomst, behoudens een paar probleemgevallen als ziekehuis en weidenvogel.

De regel van 21 maart 1994 schreef een tussen-n voor als het eerste lid niet op e(n) eindigde en de kortste vorm ervan ten minste een meervoud op -en had. In het besluit van oktober 1994 worden heel andere eisen gesteld. Nu komt er alleen een tussen-n als het eerste lid niet op -en eindigt en uitsluitend een meervoud op -en heeft. Daarmee werd inderdaad de mogelijke verwarring over het type weide(n)vogel (is de kortste vorm nu wei of weide? In het eerste geval krijgen we weidenvogel omdat het paar wei-weiden bestaat, in het tweede geval krijgen we weidevogel omdat het eerste lid op een e eindigt) opgelost: het wordt weidevogel, omdat kennelijk ook het meervoud weides bestaat, al geeft noch de Van Dale, noch de Grote Koenen noch het oude Groene Boekje het. Ook zieke(n)huis en dove(n)instituut krijgen hun n terug, zoals de bedoeling was, omdat er geen ziekes en doves bestaan. Dat geldt trouwens ook voor de grote maar nergens genoemde klasse van samenstellingen met woorden op -ige (taalkundigenopleiding, heiligenleven), al zal dat ook wel de bedoeling geweest zijn.

● Ongevraagde gevolgen

En dan nu de gevolgen waar niet om gevraagd werd. Ook alle woorden die niet op een e eindigen en die zowel een meervoud op -en als op -s hebben, zijn plotseling van de categorie met -n in de categorie zonder -n terechtgekomen. Zo droeg Jezus in maart 1994 nog een doornenkroon, hielden boze boeren een tractorenparade, was er bij de Volkskrant redacteurenberaad, gevolgd door directeurenoverleg over de debiteurenadministratie, plande de Oranjevereniging een lampionnenoptocht en een ballonnenwedstrijd. In oktober tekenden de ministers definitief voor doornekroon, tractoreparade, redacteureberaad, directeure-overleg, debiteure-administratie, lampionne-optocht en ballonnewedstrijd. Omgekeerd kreeg een reeks van samenstellingen onbedoeld een n terug. Wat in maart nog runeschrift, basevolgorde, sekseverschil, sirenezang en krenteweggesneetje heette, wordt in oktober runenschrift, basenvolgorde, seksenverschil, sirenenzang en krenteweggensneetje. Onveranderd bleven vreemde eenden als majorettekorps, françaisekapsones en courtisanekledij. Die vallen immers niet onder de nieuw gemaakte uitzondering betreffende afgeleide vrouwelijke vormen (het fameuze agentenuniformrokje), omdat majorette, française en courtisane althans in het Nederlands geen mannelijke grondvorm hebben waarvan ze zijn afgeleid. Kortom, als Van Hoorde beweert dat hier sprake is van ‘dezelfde uitkomst’, dan kunnen wij hem niet volgen.

● Reuzenstap-reuzeleuk

Maar er is veel meer aan de hand. Naar wij pas na verschijning van ons artikel in NRC Handelsblad ontdekten, hebben de uitvoerders namens de Taalunie bij het ‘vertalen’ van het besluit van 24 oktober voor het Groene Boekje eigenmachtig een reparatie én opnieuw een fikse verandering aangebracht, zodat de daar (én in de nieuwe Schrijfwijzer) gegeven regel voor de tussen-e(n) op twee punten in regelrechte tegenspraak is met ‘de wet’, c.q. het besluit van 24 oktober, en dus per definitie onjuist.

De reparatie behelst de hierboven beschreven uitkomsten redacteureberaad en dergelijke. Op het laatste moment is er een ‘regel 1b’ in het Groene Boekje toegevoegd, die samenstellingen die beginnen met een woord dat niet op een -e eindigt en een dubbel meervoud heeft, alsnog van een n voorziet. Een lapmiddel, dat Jezus zijn doornenkroon teruggeeft en het bedrijf zijn debiteurenadministratie, maar het krenteweggensneetje onverlet laat, en evenmin iets verandert aan het majorettekorps of de courtisanekledij.

De eigenmachtige verandering van de uitvoerders betreft het in het besluit uitdrukkelijk uitgezonderde type luizebaan, hondeweer, klerezooi (deze voorbeelden staan er letterlijk in). In dat besluit blijft in zulke ‘samenstellingen waarvan het eerste lid normaal geen bijvoeglijk naamwoord is, maar in de samenstelling de waarde heeft van een bijvoeglijke of bijwoordelijke bepaling’ met een versterkende of waardetoekennende betekenis ten opzichte van het tweede lid, een tussen-n achterwege. Dus krijgen we naast de voorbeelden hierboven ook reuzestap, reuzeleuk, bereportie en berelekker, en wellicht uilebril. Maar het Groene Boekje beweert dat zulke samenstellingen alleen een n moeten ontberen als het geheel een bijvoeglijk naamwoord is. Van een geheel was in het besluit echter geen sprake. In het nieuwe Groene Boekje staat daardoor in flagrante tegenstelling met letter

[p. 11]

en geest van het spellingbesluit: luizenbaan, hondenweer, reuzenstap en uilenbril, maar wel weer reuzeleuk en beresterk. Hierover zijn in november 1995 kamervragen gesteld door de heer Van Middelkoop van het GPV.

● Onhanteerbaar gedrocht

Ongeacht het antwoord van de minister (wij schrijven dit stukje eind november) staat één ding vast. Anders dan de Taalunie beweert, is de regel voor de tussen-e(n) allerminst eenvoudiger geworden. Integendeel. Het is een onhanteerbaar gedrocht. Dat is niet zomaar onze mening, maar nu al een bewezen feit. Niet één journalist is in staat gebleken om een ook maar in de verste verte correcte weergave van de stand van zaken te produceren. De adviescommissie zelf geeft irrelevante voorbeelden als het over haar werk gaat, en zelfs in het besluit van 24 oktober staan niet ter zake doende voorbeelden. In afleidingen op -heid, -schap, -dom en -achtig, staat daar te lezen, verschijnt een tussenklank als en, tenzij het eerste lid van zichzelf al op een e eindigt. Dat wordt geïllustreerd met onder andere betrokkenheid, christendom en nalatenschap, woorden waarop die regel helemaal geen betrekking heeft. Als de makers van de regels er keer op keer zelf al niet uitkomen, en professionele taalgebruikers evenmin, hoe moet dat dan met de gewone taalconsument?

● Chaos

De gevolgen, waar wij in ons artikel in NRC Handelsblad van 7 oktober impliciet voor waarschuwden, zijn er dan ook naar. Nog voordat het nieuwe Groene Boekje verscheen, kwam Van Dale al met een nieuwe, afwijkende editie op de markt, en daarna met een al even afwijkende spellinggids. Opvallend is de medewerking aan beide van de taalkundigen Neijt en Zuidema, eerder leden van de spellingcommissie die voor de in maart aangenomen voorstellen verantwoordelijk was. Neijt was bovendien lid van de Taaladviescommissie die de voorstellen van maart tot oktober 1994 uitwerkte. Verkondigde vooral mevrouw Neijt in die laatste hoedanigheden dat de veranderingen ook echte vereenvoudigingen waren, uit de mede door Neijt opgestelde verantwoording bij de nieuwe Van Dale klinken heel andere geluiden. Geluiden als: ‘de nieuwe spellingrichtlijnen zijn niet helder’, ‘deze beregeling is behoorlijk complex’ (over de zo vereenvoudigde tussen-e(n)!), de ‘uitzonderingsregels leiden tot een flinke hoeveelheid overkill’ en ‘in nogal wat gevallen’ bevatten de regels ‘niet voldoende informatie’. Het zijn voor Van Dale evenzovele redenen om af te wijken van hetgeen de ministers besloten. Voor de tussen-e(n) werd zelfs een compleet nieuwe (en, hoe kan het anders, inconsistente en onhandelbare) beregeling bedacht, zodat er nu twee concurrerende en conflicterende regelsystemen zijn.

Daarmee blijft van het oorspronkelijke doel, rustgevende eenduidigheid, niets meer over. De chaos is eerder groter dan kleiner geworden. Vijftig jaar gedoe heeft niet meer opgeleverd dan beschamend broddelwerk, een klerezooi, zonder n.