Onze Taal. Jaargang 65

De naam(s)bekendheid van de dubbelspelling

Corriejanne Timmers - taaladviseur/taaltrainer, Den Haag

De verwarrende dubbelspelling verdwijnt: elk woord wordt voortaan nog maar op één manier gespeld. Elk woord? Nou nee, met ‘dubbelspelling’ wordt alleen het onderscheid voorkeurspelling/toegelaten spelling bedoeld, zeg maar de c's en de k's. Hoe zit het dan met dubbelvormen als naambekendheid/naamsbekendheid?

‘De spellingverandering was nodig omdat de bestaande dubbelspelling de taalgebruiker in verwarring bracht’, aldus de voorlichtingsbrochure van de Nederlandse Taalunie. Taalgebruikers hebben behoefte aan een uniforme schrijfwijze. In de toekomst hoeft niemand dus meer te twijfelen aan de juiste spelling van een woord als architectuur: alleen deze schrijfwijze is voortaan correct; de tot dusverre ‘toegelaten schrijfwijze’ architektuur is afgeschaft. De nieuwe situatie - één spelling per woord - heeft onmiskenbare voordelen. Allereerst maakt een eenheidsspelling het leven van de taalgebruiker een stuk eenvoudiger. Verder vergroot ze de toegankelijkheid van (geautomatiseerde) gegevensbestanden. Dit laatste behoeft

[p. 8]

een toelichting. Stel, ik doe een onderzoek naar de gotische architectuur en ik wil weten wat er over dit onderwerp is gepubliceerd. Daartoe maak ik bijvoorbeeld gebruik van de Volkskrant (1993) op cd-rom. Als zoekopdracht geef ik: architectuur in combinatie met goti*. (Door de asterisk te gebruiken krijg ik niet alleen architectuur + gotisch(e), maar ook architectuur + gotiek.) Tot mijn blijdschap spoor ik zo maar liefst acht artikelen op. Had ik echter architektuur (dus met een k) als zoekwoord opgegeven, dan zou ik geen enkel artikel hebben gevonden en ten onrechte hebben geconcludeerd dat er over mijn onderwerp niets was verschenen in de Volkskrant.

Nog een voorbeeld. Een croquettenbakker wil ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van zijn negotie een jubileumboek uitbrengen. De door hem ingeschakelde tekstschrijver raadpleegt bij wijze van vooronderzoek de Volkskrant op cd-rom. Helaas levert de zoekopdracht croquet (de voorkeurspelling van deze snack) slechts vier treffers op, waarbij het in drie gevallen blijkt te gaan om het balspel. In werkelijkheid zijn er maar liefst 22 artikelen verschenen waarin het gaat over de... kroket!

● De drug(s)kwestie

Dankzij de nieuwe spelling zijn dergelijke problemen dus binnenkort opgelost? Jammer genoeg niet; er is namelijk nog een dubbelspelling, die niet wordt geëlimineerd. Sterker nog: die andere dubbelspelling wordt door de Taalunie willens en wetens in stand gehouden. Waar gaat het om? Paren als drugbeleid-drugsbeleid, die tot identieke problemen leiden als de hierboven gesignaleerde.

Ter voorbereiding op de Troonrede wil minister Sorgdrager medio 1995 weten wat er zoal is geschreven over drugbeleid. Dat was kennelijk in 1993 nog niet zo'n hot issue, want de zoekende ambtenaar komt niet verder dan één artikel in de Volkskrant van dat jaar. De volgende jaren bieden gelukkig meer informatie, zodat de ambtenaar toch een heel dossier kan opbouwen. Daarin ontbreken echter 38(!) artikelen uit 1993, waarvan de auteurs het hielden op drugsbeleid met een s. En dat is niet zo vreemd: in Van Dale staat dit woord, evenals alle andere samenstellingen met drugs - die alle ontbreken in het Groene Boekje van 1954 - inderdaad zo gespeld. Vanwaar dan de schrijfwijze drugbeleid? Boze tongen beweren dat hier sprake is van een (voornamelijk Haags) modeverschijnsel, dat nog eens werd gesanctioneerd door de Herziene Woordenlijst van 1990, waarin uitsluitend samenstellingen met drug staan vermeld zonder s. Verschillende taalgebruikers maakten zich erg boos over dat drugbeleid zonder s van de Koningin. Ten onrechte. De officiële regel uit het Groene Boekje van 1954 luidt namelijk: ‘s wordt geschreven in samenstellingen waarin s wordt gehoord’. De gedachtengang was kennelijk: als er in dit woord geen s werd geschreven, deed de Koningin er goed aan die ook niet uit te spreken.

Illustratie: Frank Dam

Waarom wordt deze dubbelspelling niet weggewerkt in de nieuwe spelling? De Taalunie stelt zich op het standpunt dat niet mag worden ingegrepen in de uitspraak van woorden. Toch gebeurt dat wel degelijk bij andere spellingkwesties, bijvoorbeeld in het dubbelpaar caritatief-charitatief, waarvan alleen de vorm caritatief overblijft, uitgerekend de vorm die de populaire uitspraak met [ch] uitsluit. Ter illustratie: in de Volkskrant van 1993 komt caritatief in het geheel niet voor, tegen charitatief 19 maal in 19 artikelen.

Ook zijn er talloze mensen die de n in woorden als geboortenoverschot en gedachtenwisseling wel degelijk uitspreken, en op grond van de nieuwe spelling ongetwijfeld geneigd zullen zijn hun uitspraak aan te passen. Dat zal ook gebeuren in het omgekeerde geval, nu pannekoek, kerkeraad en ruggemerg worden veranderd in pannenkoek, kerkenraad en ruggenmerg.

● Frequentie

Een van de belangrijkste criteria waarop de meeste spellingwijzigingen heten te zijn gebaseerd, is frequentie, zoals die zou blijken uit de gegevens die zijn opgeslagen in de onvolprezen taaldatabank van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Een onderzoekje, uitgevoerd op de complete jaargang 1993 van de Volkskrant, levert het volgende schema op:

	Spelling-1954	de Volkskrant 1993	Spelling-1995
croquet	enige spelling	1× in 1 artikel	-
kroket	-	58× in 22 artikelen	enige schrijfwijze
architectuur	voorkeur	497× in 245 artikelen	enige schrijfwijze
architektuur	toegelaten	1× in 1 artikel (in eigennaam)	-
drugbeleid	ontbreekt	1 × in 1 artikel	gelijkwaardig
drugsbeleid	ontbreekt	67× in 38 artikelen	gelijkwaardig

[p. 9]

Met andere woorden: kroket: prima, evenals architectuur. Hiermee worden inderdaad problemen opgelost. Maar waarom nou niet de knoop doorgehakt bij drug(s)beleid en bij al die andere samenstellingen met of zonder tussen-s? Ongetwijfeld kan ook hierbij in veel van de twijfelgevallen op grond van frequentieonderzoek worden vastgesteld welke vorm de voorkeur heeft.

● Geluid(s)scherm

De regel is (en was): ‘als je een s hoort, moet je die ook schrijven’, maar hoe zit het met de s die je niet hoort, zoals in geluid(s)scherm? Dat was tot nu toe een kwestie van ‘analogie’: als je niet weet hoe iets moet, vergelijk je het met iets waarvan je wél weet hoe het moet, en dan doe je het net zo. Op basis van analogie kun je bijvoorbeeld de dt verklaren in hij wordt. Het is: werken, ik werk, hij werkt, dus ook worden, ik word, hij wordt. Met de tussen-s gaat het net zo: het is stationsweg, dus ook stationsstraat; personeelsfunctionaris, dus ook personeelschef. Met andere woorden: toen het woord geluid(s)scherm nog niet in het Groene Boekje of Van Dale stond, was op grond van analogie vast te stellen dat de juiste schrijfwijze geluidsscherm moest zijn (op grond van geluidswal), zoals inmiddels in beide werken vermeld staat.

De Taalunie meende deze (analogie)regel te moeten veranderen. Volgens het nieuwe Groene Boekje is het voortaan de bedoeling dat we een (onhoorbare) s schrijven ‘als de aanwezigheid van de tussenletter blijkt uit een samentrekking’. Gelukkig weten alle taalgebruikers wat een samentrekking is, dus is iedereen blij met deze nieuwe regel. Voor de enkeling die het niet mocht weten: een samentrekking vind je in bijvoorbeeld meisjes- en vrouwenstemmen. Daarom moet het dus meisjesstemmen zijn. Nou wisten we dat natuurlijk al op grond van analogie: het is immers ook meisjeshand. Dit voorbeeld is overigens misleidend: alle samenstellingen met meisje krijgen immers een s. Bij geluid is dat echter niet het geval: naast geluidswal (en vele andere samenstellingen met s) vinden we namelijk geluiddemper (en nog enkele andere samenstellingen zonder s). De samentrekkingsregel lijkt hierbij dan ook sterk op een cirkelredenering: pas als je het antwoord weet, kun je een samentrekking vormen. Zo zou iemand op grond van geluid- en beeldscherm of geluid- en windscherm kunnen concluderen dat het geluidscherm (dus zonder extra s) moet zijn. Het moet echter geluidsscherm worden, dus de juiste samentrekkingen zijn: geluids- en beeldscherm of geluids- en windscherm. Maar dat kun je pas zeker weten als je van tevoren weet wat eruit moet komen! Laten we het dus maar houden op de oorspronkelijke analogieregel, zoals ook de nieuwe Van Dale aanbeveelt.

● Het mag allebei

Ter voorbereiding op de toekomstige nieuwe spelling werd in 1988 een onderzoek verricht in opdracht van de Taalunie. Van 96 woordparen (zoals product-produkt, dorpstraat-dorpsstraat, kippeborst-kippenborst) werd aan 2000 Nederlandse en Vlaamse respondenten gevraagd aan welke schrijfwijze ze de voorkeur gaven. Vrijwel steeds - ook in de gevallen met een tussen-s - koos slechts ca. 5% voor de mogelijkheid ‘het mag allebei’. Dit percentage was iets hoger bij paren als het gebeurt vaak-het gebeurd vaak: volgens circa 7% van de respondenten zou dat allebei moeten mogen. Verrassend hoog scoren de bastaardwoordparen: bij extra-ekstra kiest 11% voor ‘het mag allebei’, en dat percentage loopt op - via 21% bij niveau-nivo en 26% bij succes-sukses - tot zelfs 32% bij het paar directeur-direkteur. Toch is bij bastaardwoorden de dubbelspelling wél afgeschaft, maar meent de Taalunie de taalgebruikers wat de tussen-s betreft een plezier te doen met ‘het mag allebei’.

● Taalvragen

In de praktijk blijkt keer op keer dat taalgebruikers veel meer problemen hebben met de dubbelspelling van samenstellingen dan met die van bastaardwoorden: veel mensen willen kennelijk niet leven met die vrijheid van ‘het mag allebei’. Zo werd de Taaladviesdienst van Onze Taal in de maanden juli, augustus en september 1995 (komkommertijd!) zestigmaal geraadpleegd over de juiste schrijfwijze van woorden als naam(s)bekendheid en vervoer(s)service. In mijn eigen taaladviespraktijk is dat niet anders: mensen willen weten ‘hoe het moet’. In hoeverre is het antwoord op die vraag te vinden bij de ‘autoriteiten’, Van Dale en het Groene Boekje? Daarbij zijn er vier uitkomsten mogelijk:

1	een ondubbelzinnig antwoord (kwaliteitseisen);
2	antwoord op grond van analogie (gezondheidskundig, op grond van gezondheidskunde);
3	mag allebei (tijd(s)verschil);
4	geen antwoord, dat wil zeggen: - niet vast te stellen op grond van analogie (bestek(s)tekening) - geen andere samenstellingen met hetzelfde eerste lid (matching(s)systeem).

65 onderzochte probleemwoorden met een tussen-s leveren het volgende beeld op:

	Groene Boekje (1954)	Groene Boekje (1995)	Van Dale (1995)
oplossing	6 (9%)	17 (26%)	25 (38%)
analogie	25 (39%)	26 (40%)	26 (40%)
mag allebei	0	12 (19%)	2 (3%)
geen antwoord	34 (55%)	10 (15%)	12 (19%)

De conclusies liggen voor de hand:

1	Het nieuwe Groene Boekje doet het beter dan het oude.
2	Van Dale doet het nog beter, maar lost evenmin alle problemen op.
3	Toepassing van de analogieregel levert het grootste aantal treffers op.

● Ten slotte

Als er alsnog gesleuteld gaat worden aan de regels voor de tussenletters in samenstellingen - en die mogelijkheid lijkt steeds reëler te worden nu het Groene Boekje en Van Dale daarin niet dezelfde lijn volgen - dan verdient het aanbeveling niet alleen de regels voor de tussen-e(n) te herzien, maar ook die voor de tussen-s. In elk geval is het zaak dat élk woord in de nieuwe spelling slechts één schrijfwijze krijgt, zodat élke dubbelspelling verdwijnt.